ΕΞΥΠΝΟΝ ΕΝΥΠΝΙΟΝ.--Δ.ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ

Αριστοτέλης και Αλέξανδρος
Η πρώτη σχέση του Αριστοτέλη με τον Αλέξανδρο είναι που ο πρώτος εδίδασκε και ο δεύτερος εμάθαινε. Η δεύτερη σχέση τους είναι που ο Αλέξανδρος κατάκτησε ένα μεγάλο κομμάτι του κόσμου για τρακόσιους χρόνους, και ο Αριστοτέλης ερεύνησε ένα μεγάλο κύκλο του πνεύματος για δεκαοχτώ αιώνες.
Η τρίτη σχέση τους αναφέρεται στο τίμημα. Η απόσβεση ήταν ανάλογη με τη χρέωση. Η πολιτική επλήρωσε την κατάκτηση του Αλέξανδρου με τον αφανισμό της Αρχαίας Ελλάδας. Το πνεύμα επλήρωσε το κατόρθωμα του Αριστοτέλη με το θάνατο της κλασικής φιλοσοφίας.
Η αλυσίδα που κόπηκε με τελευταίο κρίκο τα Φυσικά του Αριστοτέλη, ξαναδέθηκε με πρώτο κρίκο Philosophiae naturalis principia mathematica του Νεύτωνα.
Στο μακρόσυρτο αναμεταξύ η φιλοσοφία εφόρεσε τα φαιά. Εντύθηκε τους λερωμένους τρίβωνες, τα ράσα, τα πολυτρίχια και τις καλύπτρες. Έγινε δμωή, θεραπαινίδα, αύρα και κλησάρισσα, αλλά ποτέ πια εκκλησιάζουσα. Ancilla theologiae, όπως την είπαν τυπικά. Και εμόνασε στις μονές μόνη. Κλεισμένη σε κελλιά καλύβες και κελλάρια κλειστά.
Θα ήταν σημάδι εμορφιάς και εντιμότητας, εάν οι έλληνες είχαν πάψει να φιλοσοφούν αμέσως μετά τον Αριστοτέλη. Πεθαίνοντας ο Αριστοτέλης να συντρίψουν το καλάμι και να κάψουν το φτερό τους. Εάν είχαν κάμει όπως έκαμε η Λαΐδα.
Η Λαΐδα, εκείνη η μηλόστομη εταίρα στην Κόρινθο, σαν εξάνοιξε και είδε αντικρύ στα μάτια της την πρώτη χαρακιά, απόστρεψε το πρόσωπο, έσπασε τον καθρέφτη, και πια δεν ξανακοιτάχτηκε.
Για τα γεράματα
Έτσι έχοντας επιλέξει οι έλληνες, θα είχαν σταματήσει στην κατάλληλη στιγμή, λέει ο Νίτσε. Και το τέλος θα ήταν ωραίο τόσο, όσο δυνατή υπήρξε η αρχή της ελληνικής φιλοσοφίας.
Ωστόσο λέμε πως από θεού είναι και τα γεράματα. Και όταν δεν τα τραβά κανείς λιπόψυχα και παραλυμένα έχουν την πρεπιά που τους πρέπει.
Θυμηθείτε, για παράδειγμα, με πόση χάρη αποκρίθηκε ο Σοφοκλής, όταν τον επείραξε κάποιος εύθυμος νέος πως γέρασε πια και δεν ημπορεί να πλησιάζει τις γυναίκες:
Ομίλειε ευλαβικά, άνθρωπε. Δε λες καλύτερα πως είμαι χαρούμενος, γιατί γερνώντας ξέφυγα την Αφροδίτη. Σα να ξέφυγα κάποιονε άγριο και λυσσασμένο δεσπότη.
Τα γεράματα της φιλοσοφίας
Τα γεράματα της φιλοσοφίας τους οι έλληνες τα οικονόμησαν επίτιμα και σεμνά. Αυτό το 'δειξαν οι δύο τελευταίες σχολές της παρακμής, η Στοά και ο Κήπος.
Όμως σε κάθε περίπτωση μιλούμε για φιλοσοφήματα της κάμψης. Μετά τον Αριστοτέλη η εφηβεία και η ανδρεία του ελληνικού στοχασμού έχουν περάσει. Οι φιλόσοφοι έγιναν φιλοσοφούντες και ο στοχασμός αναπαράγει το όμοιο.
Τώρα έλειψαν οι αρχαϊκές επίνοιες. Τα ξαφνικά και κατάπληκτα ξεσπάσματα του μυαλού δεν ταράζουν τη ροή της ησυχίας. Το καινούργιο που προβάλλει και επιβάλλεται σαν μεγάλη ανακάλυψη δεν ξεκινά. Και δεν έρχεται η εφεύρεση του μανιακού και ο φωτισμός του μονήρη, που παλιά γινόταν νόμος στο νου και κανόνας στην πράξη των ελλήνων.
Εννοώ πως σβηστήκανε εκείνα τα συγκλονιστικά ζώπυρα της συνείδησης των παλαιότερων γενεών.
Το όραμα του Ηράκλειτου λ.χ. κοιτάζοντας τα νερά στο ποταμάκι· η μουσική που αντήχησε στην ακουστική φαντασία του Ησίοδου, όταν ξεδιάκρινε τα δύο πετρωτά κορίτσια του Ελικώνα και έπλασε τις Μούσες· η Φιλότητα και το Νείκος του Εμπεδοκλή σε περίπτυξη· η δύναμη της φωνής του Σόλωνα, όταν ετράνταζε την αγορά με τη βραχώδη λέξη: ο δήμος η ονομαστική και η γενική του Σωκράτη: η γνώση της άγνοιας· η τριπλή αλυσιδωτή αντίδραση του Γοργία, που μοιάζει πορεία από το απλό στο βαθύ κι από το βαθύ στο τέλειο σκοτάδι· η χάλκινη αντοχή της πρότασης του Θουκυδίδη: «κτήμα ες αεί»· η παραβολή της Σπηλιάς του Πλάτωνα- η κοσμοθεωρία ύλης και είδους του Αριστοτέλη.
Τα ονόματα των φιλοσόφων μετά τον Αριστοτέλη, όπως Σπεύσιππος, Θεόφραστος, Κλεάνθης, Ποσειδώνιος, Σφαίρος, Βοσποριανός ή Βορυσθενίτης, σέρνουν κάτι από τη φθορά του καιρού και μόλις τ' αγγίζει ο χρόνος. Τα απειλεί μια δύναμη αρνησιάς και λήθης που πηγάζει από το πρόσκαιρο. Από κείνο το αποσβεστικό των ιχνών και των σημάτων, που ο Κικέρων το ονομάζει κάπου στην Πολιτεία του
mortale et caducum.
Και συνέβηκε με τα ονόματα των φιλοσόφων που ακολούθησαν τον Αριστοτέλη το παρόμοιο που συνέβηκε με τα ονόματα των πολιτικών ανδρών που ακολούθησαν τον Αλέξανδρο. Ο Σέλευκος, ο Αντίοχος, ο Άρατος, ο Λάθυρος, ο Δώσων, ο Κλεομένης λίγο μυρίζουν Θεμιστοκλή και Αγησίλαο, Επαμεινώνδα Νικία και Παρμενίωνα.

Στοά και Στωικοί
Τι είναι λοιπόν η Στοά; Τι δηλώνει όταν λαλεί και τι κατορθώνει όταν πράττει; Και ποιος είναι ο στωικός; Πώς περπατεί στο δρόμο και στην αγορά και πώς μονολογεί στο σπίτι του και στο σκοτάδι;
Δύο είναι τα γνωρίσματα της Στοάς. Το ένα είναι πως είναι σύστημα αφ' εαυτής. Δεν την έκαμαν δηλαδή τέτοιο οι ερμηνευτές και οι επόμενοι. Είναι μια ολοκληρωμένη θεωρία λόγων και μια κλειστή πράξη. Το δεύτερο είναι πως είναι ηθική. Μια κατάσταση ενέργημα αναγκαιότητα. Αυτή η αναγκαιότητα ξαγριεύει κάποτε τη στωική ηθική, όπως ξαγριεύει τα πουλιά το ένστικτο τους ότι επίκειται καταιγίδα.
Η φιλοσοφία της Στοάς είναι μια διδασκαλία ηθική, που υποδείχνει στον άνθρωπο να πράττει ετούτα και να φεύγει εκείνα. Αυτή η παραπομπή στην πράξη έχει τη φυσική και τη λογική της θεμελίωση και υποστήριξη. Τα τρία τμήματα της σχολής είναι η Φυσική η Λογική και η Ηθική. Ο πυρήνας όμως του συστήματος είναι η ηθική πράξη.
Ο στωικός κατά βάση είναι το μέλος της ομάδας, το εξάρτημα της οργάνωσης, ο άνθρωπος της κατήχησης. Η ηθική επιταγή είναι το κύριο όργανο:το νόμισμα:των συναλλαγών του. Γι' αυτό το λόγο η σπουδαιότερη έννοια-λέξη που δημιούργησε η Στοά, ένα αποκλειστικό της
αυτοποιόν και αχείρωτον φύτευμα,
όπως είπε ο Σοφοκλής για την ελιά της Αθήνας, είναι η λέξη καθήκον και στη ρωμαϊκή της προέκταση officium.
Η υποχρέωση να ενεργήσεις έτσι γι' αυτό το λόγο, και όχι αλλιώς γι΄ αυτό το λόγο, είναι ο μέγας φανός που φωτίζει όλες τις σκιές και τις στοές της Στοάς.
Φαίνεται αμέσως και από μακρυά πως και τα δύο κύρια γνωρίσματα της:ότι είναι σύστημα κι ότι είναι ηθική:την καταγγέλνουν σαν ένα δημιούργημα όχι ακραιφνώς ελληνικό.

Παιδαγωγώντας τα πάθη
Για τους στωικούς η απάθεια σημαίνει περισσότερα από ψυχραιμία ή ουδετερότητα ή αμεθεξία. Απάθεια θα ειπεί να παύεις να χεις πάθη, γιατί τα ξεπατώνεις. Αποκεφαλίζεις το ζωικό τους ανάβρυσμα και ύστερα καυτηριάζεις τη ρίζα της πληγής, όπως ο Ιόλαος έκαιγε τα κεφάλια της Ύδρας. Και στο σημείο αυτό η Στοά απέχει από την κλασική ηθική των ελλήνων, όσο απέχει το κοντινό από το μακρυνό.
Γιατί τι είναι ο άνθρωπος χωρίς τα πάθη; Χωρίς τα πάθη του ο άνθρωπος είναι δρομέας κουτσοπόδης και δισκοβόλος κουλός. Είναι Κικέρωνας με κομμένη γλώσσα, ναυτικός χωρίς τη θάλασσα, ένας επιβήτορας ευνουχισμένος.
Τα πάθη μας ξεσηκώνουν το μεγαλουργό βούρλισμα της δημιουργίας. Και κάνουν την κούκλα γυναίκα, και το γεφύρι πέρασμα, και τον καλόγερο Παπαφλέσσα.
Τα πάθη μοιάζουν με το θάνατο, που 'ναι το δώρο της ζωής και το μυστικό της. Αλλοίμονο αν φύγει ο θάνατος από μέσα μας. Ξέρετε γιατί δεν πεθαίνουν τα πτώματα; Γιατί ο θάνατος έφυγε από μέσα τους.
Η μεγάλη αρετή της αρετής των ελλήνων είναι που την οικοδόμησαν επάνω στα πάθη. Η οδηγία τους δεν ήταν να ξεριζώνουν τα πάθη αλλά να τα παιδαγωγούν. Να ημερεύουν τη δριμάδα τους με καρτερία και αόρατη δύναμη.
Οι έλληνες συμφωνούν να παιδεύουν και να μορφώνουν τις ορμές του μέσα τους κινδύνου και να πλάθουν από τα πάθη τους αγάλματα, όπως ο γλύπτης έπλαθε από τις πέτρες τις μορφές και ο Πίνδαρος τους Ολυμπιόνικους από το σκόρπιο κοπάδι των λέξεων.

Για τον Μέγα Αλέξανδρο
Έως την εποχή της Στοάς ο τρόπος των ελλήνων ήταν ο συνειδητός αγώνας τους να εξημερώνουν τα πάθη. Δεν είναι της τύχης που το άρμα του Διονύσου το σέρνανε ημερωμένοι πάνθηρες. Ούτε πως ο Αλέξανδρος στις πρώτες σταδιοδρομίες του ημέρεψε το Βουκεφάλα.
Λαβαίνουμε αφορμή να μελετήσουμε σωστά τον Αλέξανδρο, όταν στο επεισόδιο του Βουκεφάλα ιδούμε το δεκαοκταετή να δαμάζει τον εαυτό του και όχι το διχρονίτικο πουλάρι. Από τη στιγμή που ο ιουλόξανθος βασιλιάς έπαψε να ημερώνει τα πάθη του με το φως του λόγου, και αξίωσε από τους μετρημένους έλληνες να τον βλέπουν σαν πελώριο ασιάτη, έχασε και τον εαυτό του και την επαφή του με την Ελλάδα.

Αυτοί υπήρξαν οι έλληνες
Δάσκαλοι οι έλληνες με τη στενή έννοια του σχολαστικού και του φτωχολόγου δεν υπήρξαν. Ποτέ δε συμβούλεψαν καθώς οι μεμψίμοιρες γριές. Ούτε κατέβηκαν στους ανθρώπους σαν εντολοδόχοι του νόμου και κανόναρχοι βλοσυροί, για να το παίξουν πανάκειες και αυθεντίες της γης.
Καλλιτέχνες προσεχτικά ατημέλητοι, νυχτακουστές και αστροθεάμονες, φωτολόγοι, συζητητές αυτοσχέδιοι στον ιερό δρόμο για την Ελευσίνα, αθλητές εφήμεροι, ισόβιοι ερωτομανείς και φιλέρωτες. Αυτοί υπήρξαν στην βάση τους οι έλληνες. Θυσίαζαν στην εμορφιά, όπως θυσιάζουν τα λουλούδια στον ήλιο. Θέλω να ειπώ πως ζαλίζουν τον αγέρα με τα χρώματα και τις μυρωδιές, και την άλλη μέρα μαραίνουνται.
Οι έλληνες ήσαν άσωτοι στην πενία τους, θρυμματικοί στην εμμονή τους, και χαρούμενα μελαγχολικοί. Τους βρίσκουμε να προτιμούν τη φιλόκαλη σπατάλη του σήμερα από την εξοικονόμηση του υστερόβουλου αύριο. Κι εδώ διαφέρουν από τους εβραίους και τους άλλους ανατολίτες των θρησκειών και των δογμάτων.
Ένα συμπόσιο πλούσιο σε λόγους σε πιοτά και σε αυλητρίδες οι έλληνες δεν το αντάλλαζαν ούτε με εννιά μήνες περισσότερους στη ζωή τους.

Το Συμπόσιο του Πλάτωνα
Το Συμπόσιο του Πλάτωνα είναι ο ωραιότερος τίτλος ελληνικού βιβλίου. Κι αν θέλετε να μετρήσετε τη διαφορά με άλλους λαούς πολιτισμούς ή εποχές, βάλτε το δίπλα στο Σατυρικό του Πετρώνιου.
Η Στοά με τα ηθικά περιδιαγραμμάτου της και με τα συνταγολόγια πράξης αποκλίνει σημαντικά από την κύρια γραμμή της ελληνικής θεωρίας για την αρετή. Η δογματική της προεξοχή τη διατάζει αταίριαστα προς τη διαλεκτική κράση του πνεύματος των ελλήνων. Το δασκαλικό της λειτουργεί σαν παραφθορά και κιβδήλεψη του διδακτικού. Άλλο να διδάσκεις, κι άλλο να δασκαλίζεις.
Η Στοά ξεκίνησε από την ελληνική Αγορά και τράβηξε κατά την ιουδαϊκή Συναγωγή. Ακολούθησε μια πορεία αφελλήνισης που τη δηλώνει πέρα από το πνεύμα και το όνομα της.

Ο ελληνικός πεσσιμισμός
Οι έλληνες γενικά υπήρξαν πεσσιμιστές, αλλά ο πεσσιμισμός τους είναι χαρούμενος. Εκεί που τελειώνει η άρνηση και η νύχτα, τους εύρισκε έτοιμους πάντα το φως και το ναι.
Σίγουρος στην άκρη του φόβου τους περίμενε ο έλεος. Ο έλεος εδήλωνε την ξανασάρκωση της ζωής επάνω στη μνήμη και στα μνήματα του αποσαρκωμού της. Ο Άδωνις ανασταίνεται, η Περσεφόνη ξανανεβαίνει, ο Ορφέας ξαναγυρίζει, ο Διόνυσος ξαναζεί.
Αυτό το δεύτερο θερμουργό ήμισυ του πεσσιμισμού στη φιλοσοφία της Στοάς ολιγοστεύει ως το στέρεμα. Ολόκληρο το οικοδόμημα της συνέχεται από μια αδιόρατη θλίψη. Είναι κάτι σαν απειλή προειδοποίηση και συσπείρωμα, σαν κόπωση και ατονία, ή φροντίδα που δεν περνά ποτέ στην επίθεση. Το στωικό σύστημα είναι ένα καθεστώς συντήρησης και τόπος χαρακωμάτων.
Παρότι ξεκινούν από τον Ηράκλειτο, το στοχαστή που μέσα στη μελαγχολία του καίγεται και φωτίζει καθώς ο Ιούλιος την Ελλάδα, οι στωικοί σέρνουν στην πλάτη τους την παρακμή του καιρού τους.
Το μηδενιστικό τους υπόστρωμα είναι μονομερές και φαίνεται να οδηγεί σ' ένα σκληρό αδιέξοδο. Η απαισιοδοξία των στωικών θυμίζει από μακρυά τους κυκλώπειους πεσσιμισμούς της ιστορίας. Τις μονοσήμαντες δηλαδή αρνητικές θεωρήσεις του κόσμου, που έχουν μόνο ένα μάτι, το μάτι του μηδενός.
Οι στωικοί στέκουν κοντά στο Βούδα, στο Σοπενχάουερ, τη μηδενιστική Ευρώπη του σήμερα, το μηδενισμό των χριστιανών, ή τη μουσική του Βάγνερ. Κάποιος συγγραφέας του 4ου μ. αι. επινόησε μια αλληλογραφία ανάμεσα στο Σενέκα και στον Παύλο. Αυτή η τόλμη της φαντασίας έχει το λόγο της.

Οι στωικοί απέναντι στο θάνατο
Η στάση των στωικών απέναντι στο θάνατο σε σύγκριση με τους έλληνες κλασικούς, με τον Πλάτωνα λ.χ., φανερώνει τη διαφορά. Η Στοά φθάνει να υποδείχνει την αυτοκτονία, την εύλογου εξαγωγήν όπως την ονομάζει, στις περιπτώσεις που η ψυχρή λογική δίνει το πράσινο φως για μια τέτοια έξοδο ανάγκης. Οι περισσότεροι δάσκαλοι και μαθητές επήραν αυτοθέλητα τη ζωή τους.
Προκειμένου μάλιστα για τον αρχηγό η ιστορία των βιογράφων περιέχει ένα λεπτό πνεύμα. Γέροντας ο Ζήνων περπατούσε στο καλντερίμι, πρόσκρουσε στην πέτρα, και τσάκισε το δάχτυλο του ποδιού. Χτύπησε τότε με το χέρι του τη γης και τη μάλωσε:
- Έρχομαι τι με φωνάζεις;
και πέθανε σε λίγο, σκοινιασμένος κατά στο Λαέρτιο, από πείνα κατά το Λουκιανό.
Είναι χαρακτηριστικό πως στους κατοπινούς αιώνες, που η Στοά διαδόθηκε πλατιά στη Ρώμη, συναντούμε έναν εκπληκτικό αριθμό αρχόντων και πατρικίων να αυτοκτονούν.
Απέναντι σε τούτη την εκλογή βίας σχετικά με το θάνατο, που είναι το σημαντικότερο πρόβλημα της ζωής και της φιλοσοφίας:ας θυμηθούμε πως ο Πλάτων όριζε τη φιλοσοφία σαν μελέτη θανάτου:οι έλληνες στέκουνται με θαλασσινή ανάσα ελευθερίας. Στο δογματικό καταβιασμό των στωικών είχαν αντιτάξει τη διαλεκτική τους ευπορία. Ο θάνατος για να τον μελετάς έχει το εύρος της ζωής που την ζεις. Έτσι τα δύο μπροστά σου γίνουνται ένα.
Αυτά είναι περίπου τα βασικά σημεία της Στοάς που την εμφανίζουν αταίριαστη κάπως αγνάντια στους αυθεντικούς τύπους του Ελληνικού. Ο Κανάρης, ας πούμε, φορώντας στραβά το φέσι του Αθανάση Διάκου.
Όμως η Στοά φέρνει και τα γνήσια γνωρίσματα των ελλήνων. Και δεν θα μπορούσε να γίνει αλλοιώτικα. Στο στάδιο των Δελφών ποτέ δεν είδε κανείς να γίνουνται αρματοδρομίες με νεροβούβαλους και ζέβρες.

Ο κλασικός κανόνας των ελλήνων και Στοά
Ο λόγος το μέτρο η δίκη, η ανάλογη διάταξη των μερών της ψυχής κατά τον κλασικό κανόνα των ελλήνων, το ήμερο φως και η λιγνή νύχτα, η αρμογή των αντιθέτων και οι συγκερασμένες αρμονίες, με μια λέξη το συγκυματιστό τριπόδισμα του ίωνα και του δωριέα ιππέα, τα βρίσκουμε και μέσα στη Στοά να παίζουν το ρόλο τους. Έστω και του δευτεραγωνιστή.
Καταρχήν εκείνο που προέχει και ρίχνει τη μακρυνή σκιά του στους αιώνες της Στοάς είναι ο διακαμός του ανθρώπου. Ο άνθρωπος παρουσιάζεται και εδώ όπως ανέβηκε, όταν ο Οιδίπους ερήμωσε στη Θήβα τη Σφίγγα. Κι όπως τον έστησαν στο βάθρο του οι έλληνες πλάστες, από τους πρώτους τεχνίτες των κούρων ίσαμε το Σκόπα και το Λεωχάρη. Όρθιος δηλαδή και στο φυσικό του ανάστημα.
Ο σκοπός της Στοάς ήταν να δημιουργήσει έναν τύπο ανθρώπου στις πολιτείες σύμφωνα με τα νέα σχήματα που του έδωκε η έκταση των ελλήνων στην Ανατολή. Έναν άνθρωπο που με την ολοκλήρωση του μέσα του και του έξω του κόσμου να χαίρεται την αυτάρκεια και την αυτονομία του.
Οι στωικοί δηλαδή επεχείρησαν να ιδρύσουν ιδεώδες ζωής. Όμοια είχε γίνει παλιά με τον ηρωικό, το γεωργικό, τον ολιγαρχικό, το δημοκρατικό, το σοφιστικό τύπο ανθρώπου.
Αρπάζοντας στον αγέρα τα μηνύματα του καιρού της η Στοά κινήθηκε στην οργάνωση ενός ανθρώπου που εμείς τον ονομάσαμε κοσμοπολίτη. Βέβαια η ιστορική ακολουθία έδειξε ότι για τη σάρκωση αυτού του τύπου στην πλέρια μορφή του προορίστηκαν όχι οι έλληνες αλλά οι ρωμαίοι.
Σε τούτη την ανθρωπολογική σχεδίασης και συντονισμού εμφανίζεται ένα στοιχείο αλλόκοτα καινούργιο. Είναι η ανατροπή της ισορροπίας του μέσα και του έξω. Η ανατροπή δηλαδή της ύλης και του είδους, που την ισορροπία του είχε διδάξει λίγο πιο νωρίς ο Αριστοτέλης, κωδικοποιώντας τη δυναμική εξέλιξη της πολιτικής ιστορίας και του πνεύματος των ελλήνων που τότε άγγιξαν και τα δυο το τέλος τους.
(Την κωδικοποίηση μάλιστα αυτή του περιεχομένου με την υλομορφική θεωρία του Αριστοτέλη την συμπαρακολουθεί η κωδικο­ποίηση της μορφής με την τυποποίηση της γλώσσας. Τότε εμφανίζουνται οι πρώτοι αλεξανδρινοί φιλόλογοι και γράφουνται οι πρώτες Γραμματικές).

Η ανατροπή της ισορροπίας
Aυτή η ανατροπή ισορροπίας έγινε σε βάρος του έξω και σε όφελος του μέσα. Δεν μας ενδιαφέρει τόσο ο ορατός άνθρωπος, είπαν οι στωικοί. Το γέλιο του το ρούχο του το δείπνο του τα αγαθά τα παράσημα οι τρόποι η υγεία η επιφάνεια και η σεριά του. Μας ενδιαφέρει το αόρατο μέρος του. Η γνώση και η πείρα του, η βούληση και η αντοχή, η συνέπεια, η εγκράτεια, η απόφαση νια στέρηση και θυσίες μπροστά στα χαριτωμένα κινήματα της ζωής.
Έτσι έφτασαν μεθοδικά στη θέση να κλείσουν ολοκληρωμένα το φιλοσοφικό προβληματισμό τους στο ιδεώδες του σοφού. Ο σοφός είναι η τέλεια σύλληψη του ανθρώπου. Και η σοφία πανάκεια. Είπανε.
Εδώ είναι το σημείο που χωρίς να το καλονιώσουν οι στωικοί έβγαλαν σχεδόν τον έλληνα από τον έλληνα. Άλλαξαν το στυλ. Είναι ωσάν το ύφος του Σολωμού να 'γινε ξαφνικά ύφος Βαλαωρίτη. Με το σκληρό χάλκωμα αντάλλαξαν το λαμπερό χρυσάφι.

Ο στωικός σοφός- μαργαρίτης στο χοιροστάσι
Η έννοια του σοφού είναι το πιο βαρύτιμο μετάλλευμα της Στοάς. Ο στωικός σοφός διαφέρει από τον αρχαίο τύπο που έδωσαν οι έλληνες με τους εφτά σοφούς. Η σοφία του είναι απόσταγμα γνώσης και πείρας, αλλά και ενός επιπλέον στοιχείου, που έρχεται από τη σφαίρα του βιωματικού και του αδιασάφητου.
Ο σοφός έχει πίσω του τη δοκιμασία μιας υπέρβασης. Η παρουσία του υποδηλώνει τη μετάσταση από το πεδίο του συμβατικού στο σταθερό χώρο της έκπληξης αλλά και της ηρεμίας. Σε κάποια στιγμή έζησε τη μεταμόρφωση του, που την προστατεύει το συρματόπλεγμα του υποκειμενικού.
Η εικόνα του νιτσεϊκού υπεράνθρωπου στις μέρες μας αποτελεί μία κατά προσέγγιση σύσταση αυτού του τύπου στη θεωρητική του έκφραση.
Ο σοφός της Στοάς είναι μαργαρίτης στο χοιροστάσι. Έξω από αναβαθμούς και την ποιοτική ιεράρχηση, προβάλλει ωσάν κεφαλή που μέτρο σύγκρισης έχει μόνο την ουρά. Το ενδιάμεσο λείπει. Αργότερα η Μέση Στοά θα νερώσει το κρασί. Μεταξύ των σοφών και των φαύλων θα παρεμβάλει τους «προκόπτοντες».
Ο σοφός της λογικής τους αν εξαργυρωθεί στην τράπεζα της ηθικής τους, μας δείχνει ένα δείγμα συμπεριφοράς αυστηρά ανάλο­γο. Εδώθε έρχεται η ηθική ακαμψία της Στοάς, η σκληρότητα και η έννοια του καθήκοντος με το περίβλημα της αδιαλλαξίας του.
Το σημείο τούτο, η στωική ιδέα του χρέους δηλαδή, όταν θα σημάνει η ώρα θα γίνει ο δελφικός ομφαλός της Ρώμης. Λόγω χαρακτηριστικού φυλής οι ρωμαίοι θα θεοποιήσουν το καθήκον, όπως εθεοποίησαν τη Λύκαινα που εβύζαξε τους διδύμους.
Η τάξη και ο ρυθμός που υπάρχει στη στωική Ηθική προέρχεται από τη Λογική τους. Και η Λογική τους παραπέμπει στη Φυσική τους. Η Φυσική των στωικών είναι καθαρά ελληνική και επιστρέφει απαράφθορη στην προσωκρατική φυσική. Το γεγονός αυτό επηρεά­ζει ανάλογα τη θεολογία τους.

Ο κήπος του Επίκουρου
Στη φιλοσοφία μετά τον Αριστοτέλη παράλληλα με τη Στοά του Ζήνωνα άνθησε ο Κήπος του Επίκουρου. Ο Κήπος επηρέασε τη Ρώμη σχεδόν όσο και η Στοά.
Ο Επίκουρος, ημπορεί να το δηλώσει κανείς προεξαγγελτικά, από πλευράς μεγέθους έχει θέση δίπλα στο Δημόκριτο. Και παραστέκει εκείνο τον κατάφρακτο αντίπαλο του Πλάτωνα που ο μεταξύ τους πόλεμος υπήρξε ισόβιος και ακήρυκτος.
Βλέπουμε τους δύο στοχαστές να διαλέγουνται, όπως στη γνωστή αγγειογραφία του Εξηκία κοιτάμε τον Αίαντα και τον Αχιλλέα να παίζουν τους πεσσούς.
Η φωνή του Επίκουρου ηχεί στα πέλαγα των αιώνων και στους ωκεανούς των χιλιετιών σαν μία κοσμοϊστορική κοχύλα:
Ο φόβος της ζωής και ο φόβος του θανάτου πλάσανε στους ανθρώπους τα φαντάσματα των θεών.
Τέτοιες φωνές στην ιστορία του πνεύματος λογαριάζουνται μετρημένες. Είναι λόγοι ακαριαίοι σε δωρικό ρυθμό που μέσα τους κρύβουν στήλες έμπυρης σκέπης. Και σκάνε στη γης αστροπελέκια πριν τον κατακλυσμό.
Παρόμοια λ.χ. είναι η φωνή του φυσικού Χάιζενμπεργκ, όταν παράδωσε στη μνήμη και στην υπεροψία τη στιγμή. που άγγιξε την αυτογνωσία του:
Κατάλυσα το νόμο της αιτιότητας.
Παρόμοια είναι η φωνή του Ένγκελς. Αγκαλιάζει στον ώμο το φίλο του Μαρξ σεργιανίζουν χαρωπά στο κοκκινωπό διάσελο της αυγής και μας δίνει πειστικά την αγέρωχη είδηση:
Ο σκοπός μου είναι να αποδείξω ότι οι νόμοι της διαλεκτικής είναι οι αληθινοί νόμοι της εξέλιξης της φύσης.
Παρόμοια είναι η φωνή του Φρειδερίκου Νίτσε. Κυνηγός αγριοκάτσικων με τα παρθικά τόξα στο χέρι μιλά κοσμοϊστορικά για τη χριστιανική ηθική:
Εκείνο που με αφορίζει και με τοποθετεί παράμερα αναφορικό με το ρέστο ολόκληρης της ανθρωπότητας, είναι το ότι έχω ξεσκεπάσει τη χριστιανική ηθική. Ποιος πριν από μένα αναρριχήθηκε στα άντρα μέσα από τα οποία αναδίνονταν η δηλητηριώδης ανάσα της χριστιανικής ηθικής:αυτού του είδους κατασυκοφάντησης του κόσμου;
Παρόμοια είναι η φωνή του Επίκουρου για την καταγωγή του θεού.
Ο Επίκουρος δεν ακούστηκε στον καιρό του αλλά ούτε και οι υστερινοί τον άκουσαν. Κατάκτησε χώρες μεγάλες όσο και οι χώρες του Αριστοτέλη και του Αλέξανδρου, και μας έφτασαν μόνο μισόλογα γι' αυτόν. Κανείς δεν έγραφε την ιστορία του. Εξαίρεση έξοχη ξεχωρίζει ξεχασμένος ο εξαίσιος Λουκρήτιος.
Οι μισοί από τους ανθρώπους που άκουσαν το όνομα του Επίκουρου, αγαθοί σαν τους μηλοκόπους στη θάλασσα, τόνε πήρανε για ακαμάτη.
Οι άλλοι μισοί, πονηροί και μπαλντατζήδες, ανιχνέψανε σωστά τον επαναστατικό του γόμο. Είδαν και τρόμαξαν τη μελλοντική του συγκομιδή. Και λάβανε μέτρα, Ο αδιάβαγος είπανε. Ο χοιροβοσκός, ο βοϊδολάτης.
Γρήγορα άρπαξαν τα αξίνια τους και τα άλλα σύνεργα του νεκροθάφτη. Και σκέπασαν το τίμιο σώμα της γνώσης του Επίκουρου στα μαγιάπριλα και στους αηδονισμούς της σιωπής. Η χειροπιαστή στιγμή για τον άνθρωπο χάθηκε μέσα στα μάτια του.
Έτσι στερήθηκε η ανθρωπότητα τη μεγάλη ευκαιρία να εισέλθει στην τροχιά της ειλικρίνειας της ευθύνης της εντιμότητας και της εμορφιάς.
Οι σελτζούκοι του ιερατείου του σχολειού και της πέννας κατηγόρησαν τον Επίκουρο τα πολλά τάχατες.
Πως απλοποίησε τάχατες τον κόσμο, γιατί ονόμασε τη χαρά την ελαφράδα του και την ευεξία. Πως παραγνόησε τάχατες τη χασοφεγγαριά της ζωής, γιατί αρνήθηκε το κακό τις συφορές και τη λύπη. Πως εξευτίλισε τάχατες τα ευπρεπή του ανθρώπου, γιατί εκήρυξε:
- Φάτε και πίετε, κοιλιόδουλοι, και ευφράνθητε- γιατί αύριον γαρ αποθνήσκετε.
Πως καταφρόνησε τάχατες τους σοφούς και τους δασκάλους, γιατί παίνεσε την αμεσότητα τη φρεσκάδα το βαθύπλουτο κάλεσμα της στιγμής και την αυτογέννητη γνώση. Πως εχλεύασε τα θεϊκά και τα όσια.
Πίσω από τα βλέφαρα του ύπνου του, όσο ο άνθρωπος ζει, αργοσαλεύουν όνειρα πόθοι εμορφιές αλήθειες και πλάνες. Και σαν αποθάνει ο άνθρωπος, στις κόχες των κρανίων που χάσκουν ξελημεριάζουν οι αράχνες οι σκορπιοί και οι σαύρες.
Εάν δεν είχε φράξει τη φωνή του Επίκουρου ο φόβος η άγνοια και η μισανθρωπιά του ανθρώπου για τον άνθρωπο, η ιστορία θα 'χε τραβήξει άλλο δρόμο. Αλλά τη γραμμή και την πορεία του κόσμου τη χαράξανε οι ντροπές μας: μια καρδιά που τουρτουρίζει, ένα μυαλό του προβατιού και της ύαινας, και η προέχουσα κοιλιά που την βουρλίζουν οι βορβορυγμοί της.
Το κατώγι ο φωταγωγός και το παραπόρτι του σπιτιού μας έκρυβαν την πρόσοψη το στούντιο και το δώμα. Ήμασταν κάποτε από καλή γενιά. Εμείς οι γύφτοι.
Εάν ο Επίκουρος είχε περάσει:αλλοίμονο! μόνον οι Μήδοι περνούν -, θα 'χε κρατήσει στον κόσμο ένα λιτό είδος αντιθρησκείας. Η ενιαία συνείδηση δηλαδή της φυσικής γνώσης, της απλότητας, του σθένους, της εγκαρτέρησης και της κατάφασης. Όλα εκείνα που ο Επίκουρος τα είπε λεβεντιά, και ο Νίτσε σης μέρες μας χαρούμενη επιστήμη και πολλή ανθρωπιά.
Με τον Επίκουρο δόθηκε η ευκαιρία στην ανθρωπότητα να προστατέψει τον άνθρωπο και το μέλλον του από έναν ατλαντικό άχρηστα πράγματα, αθλιότητες ψεύδη πλάνες απάτες, και εγκλήματα και μάταιη σπατάλη, του πνεύματος.
Και η ευκαιρία χάθηκε.

Το Graeculus
Το Graeculus υποκοριστικό του Graecus με σημασία ραπίσματος, εδήλωνε τους έλληνες σκλάβους που έκθεταν τους λαμπρούς προγόνους, για να σκεπάσουν τη μιζέρια των απογόνων.
Στόχος της λέξης ήταν κυρίως η κοιλιά, που για να γεμίσει κατασταίνοταν μήτρα της αηδιαστικότερης κολακείας. Ένα δοχείο εντροπής και ατίμωσης.
Οι ρωμαίοι συγγραφείς πολλές φορές θα απορήσουν και δα αναρωτηθούν. Πώς από μια φυλή αξανακατάκτητων αρετών γεννήθηκαν τέτοια ασπόνδυλα ανθρωπίδια; Άπιστοι υποκριτές λαίμαργοι πονηροί αργυρώνητοι αργοκηφήνες και παράσιτα που δεν έχουν αίσθηση και αισθήματα; Στο όνομα γραικύλος ο Ιουβενάλης θα προσθέσει ένα προσδιοριστικό που διαφωτίζει:
esuriens graeculus
Μεταφράζοντας κατά λέξη γίνεται κανείς καίρος, αν πει: ο γραικολιγούρης.
Βέβαια οι ρεματιές και τα ρέματα που τραβούν και σέρνουν, για να χυθούν σε τέτοιο τέλμα είναι το κατάδηλο γεγονός της δουλείας. Εκείνο το, vae victis του Βρέννου μπροστά στη ζυγαριά αποτελεί αρχικό κεφάλαιο της ίδιας της ρωμαϊκής ιστορίας.
Πέρα όμως από το τέλμα και τις πηγές του, ό,τι επισημαίνεται σαν έσχατος λόγος της εξαθλίωσης των ελλήνων είναι η φυσική φθορά που παρακολουθεί κάδε οργανικό γίγνεσθαι. Ο ελληνικός κόσμος εκείνους τους αιώνες περνά την αμείλικτη φάση της πτώσης.
Η κόπωση της οργανικής ικμάδας και των ζωτικών κέντρων και ο κόρος του παραγωγικού τέλους και των αποτελεσμάτων οδήγησε βαθμιαία τους έλληνες στην εξάντληση της ύλης τους και στη διάλυση των μορφών. Και αυτό είναι το τυπικό χαρακτηριστικό κάθε παρακμής. Η δωρική σήμανση του Τάκιτου deforme obsequium, που το νόημα της το βρίσκει κανείς κάπου ανάμεσα σης έννοιες άμορφη χάρη και γλοιώδης υπακοή, περιγράφει σφαιρικά το φαινόμενο. Είναι αποδεκτό ότι η κατακτημένη Ελλάδα κατάκτησε τον τραχύ κατακτητή κατά τον Οράτιο :
Graecia capta ferum victorem cepit.
Όμως το πιο σημαντικό είναι πως η Ελλάδα σε κάθε περίπτωση υπήρξε κατακτημένη. Και η φιλοσοφία της Στοάς, που σ΄ εκείνη τη φάση της ελληνικής ιστορίας εκπροσωπεί το πνεύμα της, αναγκαία υποτάχθηκε στην ιστορική βούληση και στο αίτημα της γενικής παραδοχής.

Η αρχή της ρωμαϊκής ιστορίας
Η ιστορία της Ρώμης αρχίζει με μια εικόνα ελκυστικού τρόμου. Στην ερημιά μια λύκαινα βυζαίνει δύο νήπια. Το Ρωμύλο και το Ρέμο.
Η λύκαινα μισάνοιχτο έχει το στόμα της έτοιμο στη βορά. Και το βλέμμα της ανήμερο μοιάζει να το καταπονεί ένα δόσιμο που η ίδια, σπαργώσα καθώς φαίνεται, το δέχεται σαν ευλογία.
Αυτή την εντύπωση μας δημιουργεί η χάλκινη λύκαινα του Καπιτωλίου που τη χρονολογούν από το 507 π. Οι Δίδυμοι, που κάτω από τους μαστούς της λυκομάνας γιορτάζουν την ιερή πανήγυρη της τροφής, προστέθηκαν στο σύμπλεγμα δύο χιλιετίες αργότερα.
Εάν ο μύθος και το χάλκινο ομοίωμα του συνιστούν κι ένα σύμβολο, το νόημα του συμβόλου συγκεντρώνεται στην κατανόηση ότι γύρω από τους πρώτους ρωμαίους σχηματίζεται ένας φράχτης απάνθρωπης δύναμης που μέλλει να τους προστατεύει. Το ερώτημα που τίθεται δηλαδή είναι, γιατί ο μύθος θέλησε να γαλουχεί τους Διδύμους η λύκαινα και όχι μια αρνάδα;
Το επεισόδιο της Λυκομάνας σημαδεύει την αρχή της ρωμαϊκής ιστορίας. Και εγκαινιάζει ένα κύκλο σαρκοβόρας σωτηρίας που δένει την ίδρυση της Ρώμης με άλλα τέσσερα παρόμοια επεισόδια, στα οποία η βιαιότητα ανακατώνεται με την ευαισθησία. Το αποτέλεσμα αυτής της ανάμειξης είναι η δημιουργία ενός πανίσχυρου πολιτικού νόμου. Η ισχυρή νομοθεσία θα δεθεί με την πορεία της Ρώμης όπως δένεται η σκληρότητα με το βράχο.
Ο ισχυρός νόμος θα συντονίσει αργότερα την ιστορία της Ρώμης με τη φιλοσοφία της Στοάς. Η στωική κοσμοθεωρία των ελλήνων θα γίνει η δεκτικότερη κίνηση στην εύνομη ψυχοσύνθεση των ρωμαίων.
Τα τέσσερα αρχικά επεισόδια, που συνεχίζουν την ιστορία των Διδύμων και της Λυκομάνας στο ίδιο επίπεδο του νικητήριου κινδύνου, είναι η αδελφοκτονία, το έκθετο στην πυξίδα, οι σαβίνες παρθένες, και το άσυλο των ληστών.

Η αδελφοκτονία
Ο Ρωμύλος εχάραξε με το αλέτρι μια χαρακιά στον κάμπο, για να σημαδέψει τα τείχη της μέλλουσας πόλης. Καθώς ετελείωνε το θεμέλιο κύκλο, εκήρυξε στους πολίτες της Ρώμης:
- Διατάζω να βούλομαι να βλέπει ο καθένας και να θαρρεί ότι νόμος και τείχος είναι ένα.
Στη θεμελίωση αυτής της αρχής:initium et principium:ο Ρωμύλος θα προσφέρει θυσία και πρώτη σφαγή τον αδελφό του, που πάτησε το τείχος και το νόμο.
Η καθίδρυση του ισχυρού νόμου στις απαρχές της ιστορίας των ρωμαίων ευρίσκει ένα χτυπητό ανάλογο στις απαρχές της φιλοσοφίας των ελλήνων. Ο Ηράκλειτος, η απώτερη ρίζα των στωικών, υπόδειχνε στους συμπολίτες .του να πολεμούν για το νόμο, όπως πολεμούν μπροστά στο τείχος:
μάχεσθαι χρή τον δήμον υπέρ του νόμου όκωσπερ τείχεος.
Η επώδυνη θηριωδία του Ρωμύλου με την κατάθεση μιας αδερφοκτονίας βρίσκεται και στην αρχή της ιστορίας των εβραίων. Μπροστά στον τραχύ Κάιν βγαίνει ο χρηστηριασμένος Άβελ. Και προχωρεί χωρίς να προχωρεί.

Η αρπαγή των σαβίνων παρθένων
Το δεύτερο επεισόδιο δείχνει την αγριότητα να ζεύεται στο ζυγό ενός ήμερου σκοπού. Είναι η αρπαγή των σαβίνων παρθένων στη διάρκεια κάποιων αθλητικών αγώνων από τους ανυμέναιους Ρωμαίους.
Στο γνωστό πίνακα του Ρούμπενς προβλέπουμε τις νεαρές γυναίκες να παρακαλούν τους αντίμαχους άντρες κάτω από των σπαθιών ης ακτίνες. Η ικεσία τους θα ισορροπήσει την αντίθεση και θα πραΰνει τη βία. Τα γυμνά ξίφη των σαβίνων και των ρωμαίων, εκεί που τώρα σαλεύουν την άγρια τρικυμία του πολέμου, δεν θα περάσει καιρός και θα μεταμορφωθούν σε προστατευτικά χέρια. Των στοργικών πατέρων από δω των τρυφερών συζύγων από κει. Στο θρόνο ο Ρωμύλος που παρακολουθεί τα γινόμενα μοιάσει ένας μακρινός Απόλλων στην Ολυμπία.
Η μυθική σκηνή της αρπαγής των σαβίνων παρθένων παρουσιάζεται αλλιώτικη απ' ό,τι η απόπειρα των Κενταύρων να προσβάλουν τις σεμνές γυναίκες των Λαπιθών. Στην Ολυμπία την πράξη την κινεί ο αδάμαστος πόθος του ζώου. Στους ρωμαίους η επιθυμία της σάρκας ανακατώνεται ευγενικά με μια απώτερη πολιτική βούληση.

Το έκθετο στην πυξίδα
Ο κρίκος του ισχυρού νόμου συνδέει την αρχή της ιστορίας των ρωμαίων και των εβραίων και με το επεισόδιο της πυξίδας, Ο νομοθέτης της Ρώμης, νήπιο όντας, κλείνεται στο πλεχτό καλαθάκι και αφήνεται έκθετος στα νερά του Τίβερη. Η ανόσια πράξη επαναλαμβάνει μια παλαιότερη που έγινε στους καλαμιώνες του Νείλου.
Ενώ όμως το Μωυσή τον φροντίζει η γαλάζια πριγκίπισσα των Φαραώ, το Ρωμύλο τον εγλύτωσε ένας -βοσκός ψυχοπονιάρης. Το μυθικό συμβάν ανακαλεί στη σκηνή το φιλάνθρωπο ποιμένα του Κιθαιρώνα που έσωσε τον Οιδίποδα, όταν τον βρήκε να κρέμεται στο ελάτι, για να μη τον φάνε οι λύκοι..
Το βασιλικό έκθετο της Θήβας δεν χάρισε στους έλληνες τον ισχυρό νόμο της πολιτείας, όπως έγινε με το Μωυσή και το Ρωμύλο. Ο Οιδίποδας μέσα από τον κόσμο της ελληνικής τέχνης έφερε στους ανθρώπους την τάξη. Η ηθική τάξη της αττικής τραγωδίας είναι το ύπατο αγαθό που -αξιώθηκε να γνωρίσει ο κόσμος.
Ο ισχυρός νόμος των ρωμαίων, που επιβλήθηκε στην πολιτεία τους σαν απαρχή και καθίδρυση, πηγάζει από ένα λαό αντίστοιχα ισχυρό στις καταβολές και στους χαρακτήρες. Αν το μάτι δεν ήταν ηλιοειδές, δεν θα μπορούσε να βλέπει τον ήλιο, έλεγε ο Γκαίτε.

Η ιδέα της οικουμενικότητας
Η ιδέα της οικουμενικότητας βοήθησε να πλατύνει η νομική αντίληψη των ρωμαίων από τις αστικές περιπτώσεις (jus civile) στις συναλλαγές των ιδιωτών σε επίπεδο πολιτειών (jus gentium).
Πιο πέρα η ιδέα του τόνου διεύρυνε τη νομική χωρητικότητα από το οικουμενικό στο παγκόσμιο. Το jus naturale είναι ο αχειροποίητος νόμος της φύσης, που με τους τρόπους της σήμανσης και της παραπομπής υποδείχνει στον άνθρωπο το ποιο και το πλαίσιο της νομικής του διαγωγής και διαβίωσης.
Το πρακτικό πνεύμα των ρωμαίων τους εκράτησε ξένους στην ενατένιση και στη θεωρία. Αυτός είναι και ο λόγος που από τους τρεις κλάδους της Στοάς οι ρωμαίοι καλλιέργησαν κυρίως την ηθική.
Ο ρωμαίος στωικός ήταν ο άνθρωπος της δράσης και ελάχιστα της διανόησης. Τη μεταφυσική την απέκρουσε σαν άχρηστη ασχολία. Η γνώμη «πρώτα να ζεις και ύστερα να φιλοσοφείς» κατατέθηκε στην τράπεζα του πνεύματος σε λατινική γλώσσα.
Ο θεωρητικός βίος των ελλήνων άνθησε μέσα στη σχόλη την ηρεμία και την αποσύνδεση του χρόνου από τη μέριμνα και τον ωφελιμισμό. Οι ρωμαίοι στην ελληνική ελευθεριότητα στόχασης αντίταξαν τη φιλοσοφία της διαγωγής. Η ευπρέπεια του ανθρώπου, η συνοχή της οικογένειας, η κοινωνική τάξη, ο αυτοσεβασμός και η φιλοσοφία της δράσης ήσαν τα κέντρα του οργανισμού τους. Και ακόμη τα δημόσια πράγματα, το μεγαλείο του δήμου, η πολιτική θήτευση, η φιλοδοξία, η αναγνώριση του πολίτη.
Στο ελληνικό otium, την άνεση του στοχασμού και την αιθρία της μέρας, ο ρωμαίος αντιπρότεινε το negotium, τη μέριμνα της ασχολίας και τη βαρύτητα της επικράτησης.
Η ιστορία του ρωμαϊκού πνεύματος είναι πολύ φτωχή στους θεωρητικούς της επιστήμης. Της λείπει η μεταφυσική υψιπέτεια, η μαθηματική ευρηματικότητα, η επίνοια στη φυσική, η ιδιοφυΐα στην αστρονομία, το φιλοσόφημα ρίζας. Στη Ρώμη δεν βρίσκουμε ούτε έναν μαθηματικό. Και το ίδιο γίνεται με το μεταφυσικό το φυσιοδίφη τον αστρονόμο το γνήσιο φιλόσοφο.

Οι επιστήμες των ρωμαίων
Η επιστήμη των ρωμαίων δεν είναι ανακάλυψη κοιτασμάτων. Είναι επάνοδος σε κάποια πρωτοπορία. Και ιχνηλάτηση νέα σε παλιές εξερευνήσεις: στα λαμπρά έργα των λαμπρών ελλήνων.
Ωστόσο, παρόλο που σε όλα τα μέτωπα του επιστητού, με εξαίρεση το δίκαιο και τη μηχανική τέχνη, οι ρωμαίοι ακολούθησαν τις πρώτες αναγνωρίσεις των ελλήνων, το πνεύμα τους διακρίθηκε στη μέθοδο της οργάνωσης τόσο, ώστε τους βοήθησε να ξεπεράσουν τους έλληνες. Στην επιστήμη της Ευρώπης τελικά τυπώθηκε η δική τους σφραγίδα.
Η λέξη disciplina για παράδειγμα, που είναι η ετυμολογική βάση για την έννοια της επιστήμης στις ευρωπαϊκές γλώσσες, είναι λατινική. Και το ίδιο έγινε και με τους προσδιορισμούς όλων των διδακτικών όρων. Ο magister ο doctor ο dozent ο professor ο ordinarius είναι τα παιδευτικά προνόμια που μας κληροδότησε η λατινική γλώσσα.

Η πνευματική στάση ελλήνων και ρωμαίων
Τη διαφορά της πνευματικής στάσης ελλήνων και ρωμαίων την ορίζει από το ένα μέρος το έμπεδα θεωρητικό και το ένυλα χαρίεν των ελλήνων, και από το άλλο η κατάφορτη πράξη και η κοινωνική χωρομετρία των ρωμαίων. Τη διαφορά αυτή τη δηλώνει και ο τύπος των γλωσσικών απολιθωμάτων των δύο πολιτισμών που σώθηκαν στο σύγχρονο κόσμο.
Οι παγκόσμιες ελληνικές λέξεις μουσική φιλοσοφία θέατρο μαθηματικά φυσική γεωμετρία αστρονομία πολιτική αρχιτεκτονική δημοκρατία δηλώνουν μια στίλβη νεότητας και μια βαρύτητα ποιού απέναντι στους όρους που έσωσε η λατινική.
Κάτω από το συμβατικό σχήμα του:ismus η διάσωση των λατινικών όρων εκφράζει το ομαδικό το αδιάκριτο το ανεξαίρετο. Η επίζηλη μοναδικότητα λείπει. Λ.χ. ρασιοναλισμός (ratio), ποτεντσιαλισμός (potentia), ιμπεριαλισμός (imperium}, σοσιαλισμός (socius), πασιφισμός (pax), μιλιταρισμός (miles), ρεαλισμός (res), πεσσιμισμός (malus), οπτιμισμός (bonus) κ.ά.
Τη λέξη η res publica για το δήμο η Ρώμη των υπάτων την είχε ντύσει μ' ένα μεγαλείο βασιλιάδων: majestas populi romani. Την εποχή μας η λέξη αυτή έλαβε το πελιδνό χρώμα κάποιας ιδεολογίας κόμματος: οι ρεπουμπλικάνοι. Και ύστερα έγινε η ρεπούμπλικα για τα φαλακρά κεφάλια των εθνικών αντιπροσώπων. (Ο Ιούλιος Καίσαρας τη δική του φαλάκρα προτιμούσε να την κρύβει μ' ένα στεφάνι δάφνινο).
Και η λέξη consul, ο ύπατος δηλαδή, που στη Ρώμη των υπάτων άστραφτε και βροντούσε στο Φόρο όπως άλλοτε ο Δίας στον Όλυμπο και ο Περικλής στην Αθήνα:ας θυμηθούμε λ.χ. την υπατεία του 59 π που ήταν θρυλικότερη ίσως και από την τιμητεία του 184 π:σήμερα δηλώνει τον πρόξενο. Έναν υπάλληλο τύπου «Πρέβεζας» Καρυωτάκη που σε κάποιο μικρολίμανο προστατεύει τη γραφειοκρατική ανία.

Aρτος και θεάματα
Οι λέξεις που σώθηκαν από το θρησκευτικό πεδίο έσωσαν ταυτόχρονα τη δολιότητα και τη χλεύη του ιερατείου επάνω στην άθλια και δυναστευόμενη μάζα. Λ.χ. religio στη θέση του ελληνικού θρησκεία, τέμπλο (templum), πάπας Κλήμης (clementia) , πάπας Πίος (pietas), πάπας Ιννοκέντιος (innocentia).
Η θρησκεία της Ρώμης των καισάρων συμπληρωνόταν από τις θηριομαχίες, τους μοριτούρους, και τους κλαντιάτορες. Αυτά τα δύο μισά έδιναν το όλο της πνευματικής καταλήστεψης των μαζών. Η συνταγή για του αργυρώνητου όχλου το ναρκωτικό, το Opium des Volks, όπως είπε ο Μαρξ, ήταν άρτος και θεάματα (panis et circenses).
Σε αντίθεση με τη ρωμαϊκή χονδροκοπιά της εποχής των καισάρων, η ελληνική χάρη πρόσφερε την ίδια εκτόνωση στον κοινωνικό συνωστισμό και την ανία των μαζών με ένα καθαρά ψυχαγωγικό:οδηγητικό της ύπαρξης δηλαδή:αντίδοτο. Με τη διδασκαλία των δραμάτων στα θέατρα.
Το θέατρο της Επιδαύρου και το Κολοσσαίο των Φλαβίων ήταν δύο χώροι ψυχαγωγίας, που όμως τους χώριζε μια διαφορά ποιού τόση, όση είναι η διαφορά στο φωσάκι της πυγολαμπίδας και στη μαρμαρυγή ενός άστρου.

Η διάσταση του πνεύματος
Τη διαταγή της σύρραξης την έδωκε η φιλοσοφία της Στοάς. Το ανθρώπινο ιδεώδες που καλλιέργησε ο κύκλος των Σκιπιώνων, με τον Παναίτιο κυρίως και τον Αιμιλιανό Σκιπίωνα, άνοιξε μια νέα διάσταση στην ιστορία της Ρώμης. Άγνωστη ως τότε και πολύ πιο σοβαρή από τα όπλα και ης λεγεώνες. Ήταν η διάσταση του πνεύματος που σέρνει από πίσω της και την κοινωνική χορεία όπως ο τάρανδος το έλκηθρο. Το πνεύμα λοιπόν ante portas.

Τούτο το σπίτι θα φάει εκείνο,
που είπε κάποτε ο Θοδωράκης Κολοκοτρώνης κοιτάζοντας το πανεπιστήμιο και δείχνοντας το παλάτι.
'Όσο γερνούσε ο Κάτων, αγκάλιαζε όλο και πιο σφιχτά την αρχαία αρετή. Όπως ο γέρος που κολλάει στη γριά του με τη λαχτάρα της νιότης αλλά από άλλες ανάγκες. Έτσι ενώ ο Παναίτιος πάσχιζε να φέρει τη μέση Στοά σε μετριότερο λογαριασμό, η ηθική του Κάτωνα ξαναγύριζε στην αρχαία Στοά.
Σαράντα τέσσερες φορές οι αντίδικοι σύρανε τον Κάτωνα στα δικαστήρια. Ενδεικτικός αριθμός για το πόσους εχθρούς είχε. Πάντοτε όμως αθωωνόταν.
Ήταν πια αρκετά προχωρημένος στα χρόνια, που επισκέφθηκε την Καρχηδόνα. Διπλωματική αποστολή σε καιρό ειρήνης. Χρόνους μετά το θάνατο του Αννίβα και χρόνους μετά το θάνατο του Σκιπίωνα. Επέστρεψε με καλές θάλασσες στη Ρώμη και βιάστηκε να παρουσιαστεί στη Σύγκλητο για να λαλήσει. Κρατούσε στο χέρι του ένα μικρό καλάθι σύκα. Ήταν φρέσκα, σα να τα 'χες κόψει εκείνο το πρωί. Τα είχε φέρει από κάποιο περιβόλι της Αφρικής.
Ο Κάτων αργά και με νόημα περιφέροντας τα πειστήρια του εγκλήματος τα 'δειξε, ένας ένας, σε όλους τους συγκλητικούς.
- Ιδού! εφώναξε παίρνοντας φόρα να κουτουλήσει όρος. Η Καρχηδόνα ζει. Η Καρχηδόνα ανάλαβε και θάλλει. Η Καρχηδόνα ξυπνάει. Η Καρχηδόνα απειλεί. Άρχισε ένα φιλιππικό φωτιά και σίδερο. Και τελειώνοντας απόσωσε με τη γνωστή αποστροφή:
Ceterum censeo Carthaginem esse delendam.
Ο Κάτων βρήκε την Καρχηδόνα ευήμερη. Πόλη της πολυτέλειας και κρεωφαγική όπως θα 'λεγε ο Πλάτων. Φαίνεται πως θυμήθηκε τότε, με κάποιο φθόνο ίσως, μια αρχαία ιστορία για τη λιτοδίαιτη Ρώμη, τη χορτοφαγική όπως θα 'λεγε ο Πλάτων, στους χρόνους του πρώτου καρχηδονικού πολέμου.
Όμοια ανάποδα, εκείνο τον καιρό είχε φθάσει μια αποστολή της Καρχηδόνας στη Ρώμη. Σύμφωνα με το εθιμοτυπικό την ξένη πρεσβεία την δεξιώθηκαν ορισμένες ονομαστές οικογένειες. Αλλά όταν οι πρέσβεις γυρίσανε στην Καρχηδόνα, ειρωνεύθηκαν τη δωρι­κή δίαιτα της Ρώμης.
- Σε όλα τα αρχοντικά οι Ρωμαίοι μας τραπέζωσαν στο ίδιο ασημένιο σερβίτσιο, κουτσομπόλευαν γελώντας. Ένα υπήρχε στη Ρώμη. Το δανείζονταν κρυφά και το περίφεραν από τράπεζα σε τράπεζα.
Ωστόσο, εάν ο Αφρικανός Σκιπίων εκείνη την ημέρα του Κάτωνα ζούσε και πηγαίνοντας στο βουλευτήριο έβλεπε ότι τα μαλακά σύκα φοβέριζαν τα αστόμωτα σπαθιά, δεν χωρεί αμφιβολία ότι θα οίκτιρε τον ανθρώπινο ζήλο.
Και μπροστά στο αρχαίο ήθος του Κάτωνα θα φώναζε:
- Αρχαιολόγοι, προσέχετε! Τα αγάλματα πέφτουν, θα σας πλα­κώσουν.

Ο στάχυς της άτης
Γιατί η ύβρις που περίσσεψε έθρεψε το στάχυ της άτης
Απ΄ όπου θα θεριστούν οι θημωνιές του μεγάλου θρήνου.
Αισχύλος

Η εμορφιά της αρετής
Στη ρωμαϊκή ιστορία οι αδερφοί Τιβέριος και Γάιος Γράκχος μαζί τον παππού τους το Σκιπίωνα Αφρικανό τον Πρεσβύτερο, ημπορούν να θεωρηθούν σαν το ζωντανό αντίστοιχο της Ακρόπολης στην ελληνι­κή ιστορία.
Η μητέρα των Γράκχων, η απλή και καλόζηλη Κορνήλια, ποτέ δεν ξεχώρισε καθαρά, αν έπρεπε να σεμνύνεται πιότερο για κείνους που γέννησε ή γι' αυτόν που τη γέννησε.
- Ο πατέρας μου, έλεγε στους βασιλιάδες και στους φιλικούς που πήγαιναν να την επισκεφθούν και να τη μακαρίσουν, παρόλο που έζησε σε παλιό καιρό είναι πάντοτε επίκαιρος και τωρινός. Οι δυο μου γιοι, παρότι νέοι και χθεσινοί μοιάζουν αρχαίοι στην εμορφιά που τους χαρίζει η αρετή και η φιλανθρωπία τους.
Μ' έναν παραπλήσιο τρόπο μελετάμε κι εμείς σήμερα τα έργα της Ακρόπολης. Στην παλαιότητά τους τα βρίσκουμε καινούργια, όπως τα είδε στον καιρό του και ο Πλούταρχος:
'Οθεν και μάλλον θαυράζεται τα Περικλέους έργα προς πολύν χρόνον εν ολίγω γενόμενα. κάλλει μέν έκαστον ευθύς ην τοτ’ αρχαίον ακμή δε μέχρι νυν πρόσφατον έστι και νεουργόν.
Λόγοι πολιτισμού
Το Bellum civile, ένας τίτλος βιβλίου του Ιουλίου Καίσαρα, έδωκε το πνεύμα της εποχής της επανάστασης στη Ρώμη: ο εμφύλιος πόλεμος.
Σε τούτο τον τίτλο διαβάζει κανείς τη μοίρα ενός από τα μεγάλα έργα που το όνομα τους αντικατάστησε τη σφραγίδα της εποχής τους. Τα βιβλία αυτά αποτύπωσαν ανάγλυφο στο όνομα τους το νόημα της ιστορικής περιόδου, το λόγο ενός πολιτισμού, το μυστικό ενός λαού, την ουσία μιας επανάστασης, την αιτία ενός τέλους, την αγγελία του μέλλοντος. Άγγιξαν δηλαδή και κρατούν το πνεύμα της ιστορικής ώρας που τα γέννησε. Αναφέρω λίγα παραδείγματα σημαντικά του είδους.
Η θεογονία του Ησίοδου είναι η αρχή της ζωής και οι Πέρσες του Αισχύλου είναι η ώρα του μεγάλου ναι για τους έλληνες. Το De civitate dei του Αυγουστίνου ανοίγει το Μεσαίωνα. Η Κόλαση του Δάντη τον κλείνει. Η Κριτική του καθαρού λόγου του Kant γεννήθηκε στη βάση του Διαφωτισμού. Το Principia mathematica philosophiae naturalis του Νεύτωνα εισάγει τον άνθρωπο στη νεότερη επιστήμη• με τις δύο μάλιστα ελληνικές και τις δύο λατινικές του λέξεις υποδηλώνει τις πηγές. Ο Λόγος περί της μεθόδου του Καρτέσιου εγκαινιάζει τη νεότερη φιλοσοφία, όχι σαν εξόρυξη ύλης αλλά σαν επεξεργασία και τακτική• γιατί μετά τους έλληνες η φιλοσοφία δεν βρήκε να ειπεί καινούργια πράγματα• ανάπτυξε απλώς τους παλιούς πυρήνες επινοώντας ποικιλία μεθόδων και τρόπων στην ανάλυση. Το Κεφάλαιο του Μαρξ εσπούδασε το σύγχρονο άνθρωπο σαν υλική ανάγκη και υλική ευλογία. Το Υπόγειο του Ντοστογιέβσκι και Ο Πύργος του Κάφκα μελετούν τον άνθρωπο της εποχής μας σαν ορίζοντα πνεύματος το πρώτο σαν φυλακή ζωής το δεύτερο. Καθένας από τους τίτλους αυτούς συνθέτει ένα πίνακα που παρασταίνει τον αιώνα ή τον τόπο ή το λαό του συγγραφέα του. Είναι ο τύπος και το σήμαντρο των ιχνών του ανθρώπου επάνω στο καλντερίμι του χρόνου. Όπως ο Παρθενώνας στην Αθήνα και ο Ηνίοχος στους Δελφούς είναι η πολιτική ταυτότητα του homo aeternus.

Ο Ιούλιος Καίσαρ και το Περί εμφυλίου πολέμου
Ο Ιούλιος Καίσαρ που έγραψε Περί του εμφυλίου πολέμου βρίσκεται στο επίκεντρο της επανάστασης και ανέβασε στην κορυφή τον ποιητικό της λόγο. Στη βασική του γραμμή ακολούθησε το πνεύμα των Γράκχων και στάθηκε κεφαλή στο κόμμα των πληβείων. Τη Σύγκλητο τη χτύπησε ανεβάζοντας τα μέλη της σε ενιακόσιους, εκεί που οι πατρίκιοι είχαν αποκρούσει την πρόταση των Γράκχων να αυξηθούν από τρακόσιοι σε εξακόσιους.
Ο Καίσαρ, που για μια στιγμή λίγο προτού πεθάνει εφάνταξε στα μάτια του Σαίξπηρ Όλυμπος και Πολικός αστέρας, κάτω από μια ορισμένη οπτική που παρουσιάζει τον άνθρωπο σε σύγκριση με τους άλλους ανθρώπους ήταν και Όλυμπος και Πολικός αστέρας. Γιατί πρώτος και μόνος αυτός έπιασε με ακουστική πιστότητα και σιγουριά το σφυγμό της εποχής του. Το μαρτυρεί το De bello civili που έγραψε. Το βεβαιώνει η δαιμόνια σύλληψη του για τον ερχόμενο θάνατο της δημοκρατίας στη Ρώμη. Και το υπογράφει το ιστορικό γεγονός ότι εδημιούργησε μια Ευρώπη έργο του ως την εποχή του Ναπολέοντα, και εν μέρει έργο του από το Ναπολέοντα ως σήμερα.Ο Καίσαρ είδε ότι το Κακοδέντρι της μοναρχίας είχε φυτρώσει πια. Ήταν ζήτημα χρόνου και εξαρτιόταν από την ιδιοτροπία της τύχης, ποιος θα γινόταν ο βαφτιστής και ο πάτρωνας.
Τον Καίσαρα βέβαια τον εσφάξανε. Ωστόσο ο νεκρός και εκδίκηση έλαβε και το έργο του τελείωσε. Γιατί τιμώρησε τους τίμιους και αγνούς μύωπες της εποχής του, τους δημοκρατικούς εννοώ, με την ηρεμία των πεθαμένων που ξεπερνά τη σκληρότητα των ζωντανών. Ο Κάσσιος και ο Βρούτος ξαναείδαν στους Φιλίππους τη σκιά του σα να ήταν ένα πράγμα στερεό. Και γιατί η μοναρχία έλαβε το όνομα του. Σήμερα τη ρωμαϊκή ιστορία τη χωρίζουμε στη Ρώμη των υπάτων, 509-27π, και στη Ρώμη των Καισάρων 27π-476μ.
Έξω από το πνεύμα του, το όνομα του Καίσαρα επέρασε τις Άλπεις των αιώνων και έφτασε ως ης μέρες μας. Από δω στην παραπροφορά του Κάιζερ, και από κει στην παραφθορά του Τσάρος.
Και σε όσους το αποκρουστικό παράλογο της μοναρχίας σαν θεσμού φαίνεται ότι βοσκηματοποιεί και χαμηλώνει τον άνθρωπο, το όνομα του Καίσαρα σώθηκε σαν Ιούλιος. Είναι ο μήνας που γυαλίζουν οι πρώτοι καρποί και που οι νέοι χαίρουνται τις παραθιναλιές

Ο αιφνίδιος θάνατος
Τον Ιούλιο Καίσαρα μαζί με τόσες άλλες, ίσως τον κυνήγησε η Ερινύα του Πομπήιου και πολύ περισσότερο του Κάτωνα του Ουτικανού.
Στο βάθος όμως του θανάτου του Καίσαρα διαβαίνει η καταιγίδα των στρατιών που σκότωσε στους γαλατικούς πολέμους και στη Γερμανία. 'Οτι βέβαια ο Καίσαρ είναι ο γενάρχης και ο «πολιτικός αναμορφωτής» της Γαλλογερμανοϊσπανοβρεττανίας, αυτό είναι άλλη ιστορία.
Για το θάνατο και την ερμηνεία του θανάτου του Καίσαρα κάτω από τη σκοπιά της τραγικής κάθαρσης θα 'φταναν τα λόγια που έβαλε ο Σαίξπηρ στο στόμα του Βρούτου:
Μακάρι να γινότανε να φτάναμε στο φρόνημα του Καίσαρα, χωρίς να διαμελίσουμε τον Καίσαρα.
Τον Καίσαρα σε όλα του μεγαλουργό και μεγαλότεχνο και μεγαλοφεγγή, τον παραφύλαξε κι ένας θάνατος ανάλογα μεγαλώνυμος. Σημαδεμένος από τη μυστηριακή αίσθηση των δαιμόνιων πνευμάτων, εγνώριζε ότι δεν γίνεται να πεθάνει προτού τελειώσει ένα μεγάλο έργο. Γι' αυτό και κάποτε που κινδύνεψε σε ώρα μεγάλης τρικυμίας να πνιγεί, γύρισε φλεγόμενος και φώναξε στο τσούρμο:Θαρσείτε συμπλωτήρες! Καίσαρα φέρετε και την Καίσαρος τύχην.
Αυτοπρόσωπη η μοίρα του φρόντισε να καταμηνύσει στον κόσμο την προσωπική του ιδέα για την καλομοιριά του θανάτου του. Λίγο προτού τον σκοτώσουν, σε μια εύθυμη ώρα συμποσίου και λόγων φιλοσοφικών, κάποιος τον ρώτησε ποιος είναι ο καλύτερος θάνατος και ο Καίσαρ αποκρίθηκε.
- Ο αιφνίδιος.Κι έτσι πέθανε. Αναπάντεχα, και ταχύτατα. Στο κατακαλόκαιρο της δύναμης και της φήμης του. Και τη στιγμή που η αυτοσυνειδησία του γινόταν πανσέληνος.
Ο άριστος θάνατος
Ένας άλλος σημαντικός, που από την άποψη του αιφνίδιου θανάτου ορισμένως ξεπέρασε τον Καίσαρα, ήταν ο πατέρας του Πομπήιου Μάγνου. Ο Πομπήιος Στράβων ή Αλλοίθωρος, όπως τον έλεγαν, μισήθηκε απερίγραπτα από το λαό της Ρώμης. Σε πλήρη αντίθεση με το όσο αγαπήθηκε ο γιος του.
Ωστόσο στον Πομπήιο Στράβωνα κληρώθηκε να πεθάνει τον εκλεκτό και θεοφιλή θάνατο του κεραυνόπληκτου.
Γιατί ο άνθρωπος που μελέτησε και έμαθε βαθύτερα τι είναι ο θάνατος, γνωρίζει πώς ο θάνατος του κεραυνού είναι ο άριστος θάνατος.

Ρωμαίος αυτόχειρας
Κοντά στον Καίσαρα, και παρόμοια σφαγμένος για κρίματα δικά του ή των προγόνων ή της Ρώμης, στέκεται ο Κάτων ο Ουτικανός.
Ο Κάτων υπήρξε του Καίσαρα εχθρός δηλωμένος στην πολιτική και στη φιλοσοφία. Δισέγγονος του Κάτωνα του Τιμητή και αδερφός της Σερβίλιας, που στάθηκε ο μεγάλος έρωτας του Καίσαρα, αυτοκτόνησε στην Αφρική.
Έτσι η τάξη του χρόνου παλινόρθωσε το παράπτωμα του προπάππου, που με ης πολυχρόνιες προτροπές και το πείσμα του πέτυχε στο τέλος να εξαφανίσει την Καρχηδόνα από τον κατάλογο των εθνών.
- Για κοίτα ετούτο το γέροντα! λέει ο Βιργίλιος στο Δάντη. Το βαρυκόκαλο, με το θαλερό δερμάτι, τους δυνατούς ώμους, και τις πλατιές ρυτίδες στο μέτωπο. Ο αγέρας παραπαίρνει τα λευκά του μουστάκια. Και τα μαλλιά του τουλούπες χιονιού, πέφτουν στο ακηλίδωτο βλέμμα του και στην πεισματερή τραχηλιά. Στέκεται ακουμπισμένος στην πέτρα του χρόνου, και βλαστημώντας άκακα φυλάγει το πόστο του. Δεσποτικά και κυρίαρχα απλώνει τα χέρια, και δίνει οδηγίες σε λογής κολασμένους που φτάνουν ασταμάτητα. Ετούτος διορίστηκε δικαστής και κλειδοκράτορας στην πύλη του Καθαρτήριου, και έλαβε τη θέση του ρωμαίου Αιακού στον Αχέροντα. Είναι ο Κάτων ο Ουτικανός.
Ο Κάτων μετά την ήττα των πομπηιανών στη Θάψο από ης λεγεώνες του Καίσαρα αυτοκτόνησε με τον τρόπο του ρωμαίου αυτόχειρα ευπατρίδη. Το ξίφος σκίζοντας τη χώρα της κοιλιάς άφηκε να χυθούν έξω τα εντόσθια που έμειναν ώρες ζωντανά.Ο αγνός στωικός προτού καρφωθεί στην αιχμή του σίδερου αποσύρθηκε στη σκηνή του και διάβασε με κατάνυξη το Φαίδωνα του Πλάτωνα. Έπεσε για τη δημοκρατία όπως ο Σωκράτης έπεσε για την αρετή.
Τον Κάτωνα μαζί με το Σωκράτη τον κυνικό Διογένη τον Αντισθένη και τον αρχηγό Ζήνωνα οι αρχαίοι τους μετρούσαν στις πέντε κορυφές της σοφίας και της στωικής πράξης.
Άφηκε τη Ρώμη και τον κόσμο ορφανούς στα σαράντα οχτώ του χρόνια
Τρεις στίχοι του Βιργιλίου
Τρεις στίχοι του Βιργιλίου θα κηρύξουν το status των πραγμάτων και τη νέα τάξη στις απέραντες εκτάσεις των κρατών της αυτοκρατορίας. Σης δεκαπέντε αυτοκρατορικές και σης δέκα συγκλητικές επαρχίες:Αυτή ας είναι η αποστολή σου, ρωμαίε,Να κυβερνάς τα έθνη και να φρουρείς την ειρήνη.Να φείδεσαι τους νικημένους και να νικάς τους περήφανους.Ο τελευταίος στίχος αντηχεί έντρομα στο συμπαγές σκοτάδι της απειλής των δυνατών.Parcere subjectis et debellare superbos.
Η ηθική χειραγώγηση που έμελλε να κηδεμονέψει την πολιτική βούληση του Αυγούστου χρειαζόταν μια δύναμη ανάλογα στιβαρή.
Και εδώ εντοπίζεται ένας κύριος λόγος που στα χρόνια του Αυγούστου καθώς και του διαδόχου του Τιβέριου η στωική ηθική της Ρώμης ξαναγύρισε σης απόκρεμνες πηγές του Ζήνωνα και του Χρυσίππου.
Με χάλκινο τον ουρανό επάνω και κάτω τη γη σιδηρά, για να σωθεί ο ρυθμός των πραγμάτων στην εύκρατη σύνθεση του, ήταν ανάγκη από την πίσω πλευρά της ζωής να ανθίσουν τα τρυφερά αισθήματα και η αναψυχή της φαντασίας.

Για τον Σενέκα
Ο Σενέκας ανάμεσα στους τρεις είναι ο κατεξοχήν δημιουργικός σαν συγγραφέας και ο κατεξοχήν προβληματικός σαν χαρακτήρας. Φανερώνει κλίσεις ασκητικές ενός ερημόβιου και μονώτη από το ένα μέρος. Και από το άλλο υποτάζεται στην ανάγκη νια επιφάνεια και προβολή μέσα στη λάμψη της αυλής και τις τουρμπίνες της διοίκησης.
Αυτός είναι που θα κολακέψει δουλόφρονα τον Κλαύδιο διακονεύοντας την επιστροφή από τη γη της εξορίας του. Θα παραβλέπει την ανοσιουργηματική καθημερινότητα του Νέρωνα, θα προσαρμοσθεί στη συμβίωση με ης στρίγγλες τα ερπετά ζώα ης Ερινύες και τα κακά δαιμονικά του παλατιού. Και εκεί που αποθεώνεται η Κόλαση, θα αναλάβει να παίξει μπροστά στη Σύγκλητο τον avocatus diaboli υποστηρίζοντας το μητροκτόνο μαθητή του.
Από το άλλο μέρος ο Σενέκας ζει την τραχύτητα του μοναχικού δρόμου. Με την ευαισθησία του ποιητή των τραγωδιών και με τη βουλητική καταδρομή ενός επίλεκτου στωικού ορθώνει αγνάντια του το πρόβλημα της ανθρώπινης μοίρας, και το αντιπαλεύει με ηρωισμό και τρόμο.
Οι γνώμες του, έτσι καθώς ης διατυπώνει σ' ένα ύφος που πολλές φορές γίνεται στιλπνό και ακαριαίο, δείχνουν ένα χειμασμό πνεύματος και μια οδύνη φιλάνθρωπο που διόδεψε πολλές στοιβάδες της κατανόησης και της δοκιμασίας.
Φωτίζοντας πίσω του εκτεταμένη ανεξερεύνητη γη απορίας και μια μεγάλη μυθολογία ψυχής περνά όλες τις οροσειρές της απελπισίας και ξαναβγαίνει στο ξέφωτο αλλιώτικος πια. Εκεί η ελπίδα για διέξοδο και η βίωση του τραγικού εάν δεν ταυτίζουνται, ασφαλώς εξομοιώνουνται. Προτάσεις όπωςΤον υποτακτικό η μοίρα τον οδηγεί, τον ανυπότακτο τον σέρνειανοίγουν δρόμους Κολόμβου στον Ατλαντικό του πνεύματος. Μια τέτοια σύλληψη την ξαναπλησίασε ο Έγελος στις ευτυχές στιγμές του με το ακόλουθο ανάλογο:Να κατανοείς την αντίθεση μέσα στην ενότητα και την ενότητα μέσα στην αντίθεση, αυτό είναι η απόλυτη γνώση.Παρόμοια η πρόταση του ΣενέκαΔεν υπακούω στο Θεό απλώς συναινώ,είναι λόγος ακραίος της σοφίας και της αλήθειας. Η θέση αυτή σαν το βαθύτερο υπαρκτικό credo αποτελεί τον πυρήνα του κλασικού κόσμου των ελλήνων.
Η περίπτωση του μέσα στον ηθικό χώρο δεν περιγράφει μια πράξη ανεξαίρετη που υπαγορεύεται από το τυχαίο και το πρόσκαιρο. Αντίθετα αναγγέλνει κάτι από τα μόνιμα στοιχεία της ανθρώπινης φύσης.
Υποδηλώνει δηλαδή τον άνισο αγώνα ανάμεσα στο καλό και στο κακό, που για το μέσο άνθρωπο κατά κανόνα κρίνεται με την επικράτηση του κακού. Η ζωή αυτού του επικούρειου στωικού ανεβάζει στο φως μία μοίρα που την κατάστρεφε η δυνατότητα της εύνοιας και της ευκολίας.
θάνατος είναι τα γενέθλια της αιώνιας ζωής,Ακριβώς όπως ο ίδιος ο Σενέκας είχε ελεεινολογήσει το Μαικήνα, οικτίροντας στο πρόσωπο του μια σπάνια φυσική προνομία που την ακύρωσε η τιμή και η φιλία του Αύγουστου, όμοια ημπορούν να αντιστραφούν τα βέλη του συλλογισμού του και να πλήξουν τη δική του ασπίδα. Η πρωθυπουργική καθεδρία του Σενέκα στην αυλή του Νέρωνα κιβδήλεψε το ευγενικό μέταλλο της φύσης του.
Και δεν υπάρχει μεγαλύτερο κρίμα, λέει κάπου ο Νίτσε, από το να επεμβαίνει ξαφνικά η παγίδα της εύνοιας και να καταστρέφει ένα μεγάλο πεπρωμένο. Μια μοίρα δηλαδή που της έμελλε να ξεδιπλωθεί και να μεγαλουργήσει μόνο μέσα στο κλίμα του κατατρεγμού και της βλοσυρότητας.
Είναι βέβαιο ότι οι συμβουλές του Σενέκα επράυναν πολλές βουλές του Νέρωνα. Και σταθήκανε διδακτικές και σε άλλους κατοπινούς καίσαρες. Μνημείο του κατευνασμού τούτου είναι κυρίως η διατριβή του Περί επιείκειας.Παρόμοια είναι βέβαιο ότι ο Σενέκας δεν κατόρθωσε να συντονίσει την πορεία της ζωής του και την οδηγία της Στοάς.
Όμως το πιο βέβαιο βέβαιο που βαραίνει βαρύτερα είναι ότι ο Σενέκας πέθανε σαν αληθινός στωικός. Η πράξη της αυτοκτονίας του του περιποιεί μια τιμή αγνιστήρια για όλα τα ολισθήματα και τις ατιμώσεις του. Και τον οπλίζει με μια αξία που ηθικά δεν ημπορεί να την αποτιμήσει άλλος, παρά μόνον αυτός που υψώθηκε στον ίδιο ίλιγγο της απόφασης να αυτοκτονήσει. Μόνο η οριακή πράξη της αυτοκτονίας του του 'δωκε την εξουσία να διαβεβαιώσει τους φίλους του ότι τους αφήνει διαθήκη και παράδειγμα τη ζωή του. Εάν σε κάποιο κείμενο γράφει ότι ο θάνατος είναι τα γενέθλια της αιώνιας ζωής, τη δική του αιωνιότητα του την πρόσφερε η μνήμη που του χαρίζουν τα έργα του. Γιατί ο Σενέκας δεν πίστευε σε ζωή ατομική μετά θάνατο. Όπως ακριβώς δεν επίστευαν ούτε ο Μάρκος Αυρήλιος ούτε ο Επίκτητος.

Επίκτητος αρχέτυπο του μεγάλου δασκάλου.
Τούτος ο ασυνήθης άνθρωπος από την Ιεράπολη της Φρυγίας, που οτα νιάτα του θήτευσε δούλος στη Ρώμη και στα γεράματα έζησε ψυχαγωγός στη Νικόπολη, εσάρκωσε το αρχέτυπο του μεγάλου δασκάλου. Ακριβώς στον τρόπο που γνωρίζουμε τρεις ή τέσσερες τέτοιους δασκάλους στην περιπέτεια του ανθρώπινου πνεύματος. Και στον τρόπο που το χαρακτηριστικό τους είναι ότι η δική τους φωνή σώθηκε από ξένο χέρι.
Ο μαθητής Αρριανός μαζί με τη διδασκαλία του Επίκτητου έγραψε και την ιστορία του Μεγαλέξαντρου. Δεν ξέρουμε αν θεωρούσε εξ ίσου σπουδαίο το έργο ενός άθλιου σκλάβου κι ενός εξακουστού κυρίαρχου. Εκείνο που ξέρουμε είναι ότι ο πίνακας που φιλοτέχνησε ο Αρριανός στο δούλο είναι πολύ πιο σπουδαίος από τον πίνακα στο βασιλιά.
Σε αντίθεση με το Σενέκα που ήταν άνθρωπος του εν μέρει... εν μέρει και που τον βρίσκουμε άλλοτε στη φέξη κι άλλοτε στη χάση, ο Επίκτητος είναι πανσέληνος επ' άπειρον. Ό,τι είπε κι ό,τι έκαμε το 'πε και το 'καμε γνήσιος σαν τα φυσικά φαινόμενα και καθαρός σαν τη λευκότητα. Τα ημίμετρα τα αγνόησε με τη θηριωδία που η Μήδεια εκδικήθηκε τον Ιάσωνα. Είναι ένας από τους ελάχιστους στοχαστές που μπροστά στο κουκούλωμα και στη συγκατάβαση έβρισκε πολύ πιο συμπαθητική τη στυγερή πράξη της Μήδειας που δεν εγνώριζε να νοθέψει το πάθος της.Σχετικά με το αμόλυντο στους διαλογισμούς και στις πράξεις των ανθρώπων ο Επίκτητος ένιωθε όπως ο Ιωάννης της Αποκάλυψης. Την ίδια περίπου εποχή που ο Επίκτητος μνημονεύει τον άξενο βράχο της Γυάρου, ο Ιωάννης στο σπήλαιο της Πάτμου έγραφε ότι τους χλιαρούς και τους υπόψυχρους η αλήθεια του δεν τους χωνεύει και θα τους ξεράσει.
Σαν θρύλου ηχώ ακούγεται ένα περιστατικό που ιστορεί την ειλικρίνεια του Επίκτητου στα λεγόμενα του και τη σταθερότητα στην ιδέα του.- Και μη μας καμώνεσαι πως μένεις στον πόνο αδιάφορος, γιατί θα σου σπάσω το πόδι και θα σκούξεις σαν το σφαγάδι, τον απείλησε νέο σε κάποια στιγμή ο Επαφρόδιτος.- Δε σου καμώνομαι αλλά ο μέσα και ο έξω μας πόνος οφείλει να μας βρίσκει αδιάφορους, του αποκρίθηκε ο Επίκτητος.- Ε να το λοιπόν! έκαμε οργισμένος ο άλλος, και ακούστηκε ένα άσπονδο και καταχθόνιο «κραχ»,- Σου το 'πα μη σφίγγεις με τη .μέγγενη άλλο το ποδάρδι, γιατί θα τσακιστεί το κόκαλο! αποκρίθηκε αμνησίκακα ο δούλος στον κύριο.
Ο Επαφρόδιτος τιμώντας την ελεύθερη ψυχή του σκλάβου τον εκήρυξε απελεύθερο. Φαίνεται θα 'νιωσε τα ίδια αισθήματα με κείνον τον παλιό πλοιοκτήτη που παζάρευε κάποτε στη δουλαγορά τον κυνικό Διογένη, και τον βρήκε με ψυχή πολύ πιο αδούλωτη και βασιλική από τη δική του.
Ωστόσο πέρα από τούτους τους ευτράπελους συντονισμούς σης γειτονικές συχνότητες του κωμικού και του τραγικού, είναι γεγονός ότι Ο Επίκτητος δίπλα στο Χρύσιππο, που τον ονόμαζε Τριπτόλεμο και δωρητή του άρτου και της γεωργίας στο ανθρώπινο γένος, θεωρούσε σαν κορυφαίους στωικούς και πρώτους δασκάλους το Σωκράτη και τον κυνικό Διογένη.

Εσωτερική ελευθερία
Κοντά στις αθάνατες φωνές των τριών νεκρών ο τέταρτος δάσκαλος που τον άκουσε ζωντανό ήταν ο Μουσώνιος Ρούφος. Του αφοσιώθηκε ,με το πείσμα του δογματικού και με τον οίστρο του φανατισμένου.
Η κοσμοθεωρία του Επίκτητου έχει έντονα κοινωνικό χαρακτήρα. Ο άνθρωπος αυξάνεται με τη συνδρομή της αυτοσυντήρησης από δω, και της φυσικής ροπής για το συνάνθρωπο από κει, της «οικείωσης» όπως την ονομάζει. Ό αγαθός δούλος στο συνάνθρωπο βλέπει τον αδερφό, και τη σχέση του πολίτη με την πατρίδα την περιβάλλει με τη στοργή του παιδιού προς το γονέα. Γενικότερα η φιλάνθρωπη ευγένεια που τον φωτίζει φαίνεται και από τη στάση του απέναντι στη δουλεία που την ονομάζει ταλαίπωρον νόμον των νεκρών.
Το στίγμα διδασκαλίας του Επίκτητου όμως, που πάνω του βρήκε και στηρίχθηκε όπως η Λητώ στάθηκε στην ακίνητη Δήλο, είναι η ιδέα του για την εσωτερική ελευθερία.
Όλα του ανθρώπου τα υπάρχοντα του στέκουνται αλλότρια και ξένα, λέει. Σε τίποτα δεν έχουμε κατοχή και κτήση. Όποιος και να 'ναι ο καθείς, τριβασιλιάς ή τρίδουλος, Γανυμήδης ή Θερσίτης, ο Μένιππος ή ο λυδός Κροίσος, ο γραμματικός Αρτεμίδωρος ή ο περίβλεπτος Ιούλιος Καίσαρ, τίποτα δεν κατέχει δικό του εκτός από ένα, από τις σκέψεις του.
Μόνο οι σκέψεις μας είναι δικές μας. Οι διαλογισμοί το φρόνημα οι βουλές η εκλογή η ελευθερία είναι το ύπατο αγαθό και το μόνιμο κτήμα του ανθρώπου. Στην ελευθερία μου, ισχυρίζεται ο Επίκτητος, κανείς δεν ημπορεί να εγείρει αξίωση και κανείς δεν φτάνει να βάλει χέρι.
Ο Άνυτος και ο Μέλητος ημπορούν να με θανατώσουν, δεν ημπορούν όμως να με βλάψουν, έλεγε επικαλούμενος συνέχεια το κλασικό παράδειγμα.
Στην εσωτερική μου ελευθερία δεν έχει κράτος ούτε ο Δίας με το γυπαετό και το αστροπελέκι του, ούτε ο Ποσειδώνας με την τρίαινα και τους Τρίτωνες, ούτε η Κύπριδα Αφροδίτη με τη μανία της σάρκας και την αφεύγατη σαγίτα του πόθου.Μέσα από τη μαντική καλύβα του, με τις δύο ακονόπετρες στην εμπατή, με το αχυρένιο στρώμα γεμάτο ψύλλους, με το λυχνοστάτη, με το πινάκι το πήλινο και τη μαύρη πυράγρα στη χόβολη, ο Επίκτητος το διατύπωσε ήσυχα. Και από τότε η φωνή του ακούγεται κοσμοϊστορική: υπάρχει μία ελευθερία στον άνθρωπο που δεν ημπορεί να τη νικήσει ούτε ο θεός:Την προαίρεσιν δε ουδ' ό Ζευς νικήσαι δύναται.
Πάνω στην ίδια βάση το πρόβλημα παλαιότερα το είχε θέσει ο Αισχύλος με τον Τιτάνα Προμηθέα. Και στο δικό μας καιρό το καινούργιωσε πάλι ο Ντοστογιέβσκι με το Δαιμονισμένο Κυρίλωφ. Και στις τρεις επεξεργασίες ο ελεύθερος άνθρωπος υψώνεται στην περιοχή του απόλυτου.Βέβαια στη σύλληψη μιας τέτοιας ελευθερίας υπάρχει ένα χάσμα που όσο και να το γιομίζουν τα άνθη, εξακολουθεί να παραμένει χάσμα. Είναι το αναγκαίο γεγονός ότι αυτού του είδους η ελευθερία παραμένει παθητική.
Ο τιτάνας Προμηθέας είναι αμεταμέλητος και περήφανος, κρέμεται όμως πάνω στους πάγους τριάντα χιλιάδες αιώνες. Ο αλλόκοτος Κυρίλωφ θα γίνει κατά τη διατύπωση του θεός, μόνον εφόσον πατήσει αυτοθέλητα και ο ίδιος επάνω στο πτώμα του• εφόσον δηλαδή αυτοκτονώντας στερήσει τη δυνατότητα στο θεό ν’ αποφασίσει ο θεός πότε θα πεθάνει. Και ο Επίκτητος μέσα στην πέτρινη καλύβα του ημπορεί να φωτίζει σαν φωστήρας τους μαθητές του• ωστόσο όλοι αυτοί οι μαθητές συμμαζώνουνται σ' έναν όμιλο, που εάν κριθούν με τα τρέχοντα μέτρα είναι ένα κοπάδι από πειναλέους και μισοπάλαβους.
Ο Δεσποτόπουλος παρατήρησε προσεκτικά ότι η ελευθερία του Επίκτητου είναι η ελευθερία του Δεσμώτη και όχι του Πυρφόρου Προμηθέα. Είναι δηλαδή μια δύναμη καρτερίας απόλυτη• όχι όμως η αστέρευτη πηγή δημιουργίας.

Η συλλογική ελευθερία του Γκάντι
Στον καιρό μας την ελευθερία του Επίκτητου την εφόρεσε λευκή κελεμπία και σπαθί διμισκί ο Γκάντι. Ο Γκάντι στις μέρες μας όπως και οι πρώτοι χριστιανοί στον καιρό του Επίκτητου, υιοθέτησε τη συλλογική και όχι την ατομική μορφή της ελευθερίας. Ακριβώς σύμφωνα με το αίτημα του Επίκτητου να δίνεται πολιτικός και δημόσιος χαρακτήρας στη διδασκαλία του για την ελευθερία. Τελικά ό,τι εκράτησε και έδωσε στον Γκάντι το ιστορικό του χρίσμα είναι η σφραγίδα του ελευθερωτή και του πατέρα του λαού του. Παρά την αντίρρηση του φλεγματικού Τσώρτσιλ που τον ανέβαζε και τον κατέβαζε «ο φακίρης με το σεντόνι».
Ο σλάβος Κυρίλωφ είναι η φιλοσοφική και ο ινδός Γκάντι είναι η πολιτική ξανασάρκωση της ιδέας για την ελευθερία του απελεύθερου δούλου, ή του ελεύθερου πολιορκημένου, Επίκτητου.

Μελέτη θανάτου του Μάρκου Αυρήλιου
Μια ιδέα για το θάνατο συνέχει καθολοκληρία την ύπαρξη του Μάρκου Αυρήλιου και δίνει το στίγμα στη φιλοσοφική του ιδιοσυγκρασία. Είναι η παλαιά επίνοια του Πλάτωνα, πως εκείνοι που φιλοσοφούν έντιμα, φιλοσοφούν κατά την έννοια ότι μελετούν να πεθάνουν. Και πως ο θάνατος γίνεται ελάχιστα φοβερός για τούτους σε σύγκριση με τους άλλους ανθρώπους. Πρόκειται νια μια σύλληψη που μετριέται σης πέντε δέκα μεγαλύτερες ανακαλύψεις ή εφευρέσεις του πνεύματος.
Στο τοπίο των στοχασμών του Μάρκου Αυρήλιου η μελέτη και οι νύξεις θανάτου υψώνουνται όπως τα κυπαρίσσια στην εξοχή. Φυτρωμένα άλλα μοναχά, και άλλα δεμένα σε λόχμες.
Στη θυμοειδή σχέση του με το φαινόμενο του θανάτου τη μαρτυρία γνησιότητας τη δίνει το ύφος ηρεμίας που παιδεύει τις λέξεις του. Έχεις ωσάν να βλέπεις βράχους αιχμηρούς να καθρεφτίζουνται στα νερά, και το βάθος να ημερώνει την αρειμάνια κατεβασιά τους.
Απέναντι στο λακωνικό «veni, vidi, vici» που έστειλε στη Ρώμη ο Ιούλιος Καίσαρ, ο Μάρκος Αυρήλιος έχει απαντήσει με το δικό του ακαριαίο σήμα:ενέβης, έπλευσας, κατήχθης• έκβηθι.
Ήρθα, είδα, νίκησα, είπε ο στρατηγός. Ανέβηκες, ξεκίνησες, έφτασες• ώρα να κατεβείς! λέει ο φιλόσοφος. Και σε μια άλλη στιγμή του επισημαίνει ρητά πως ο ομφάλιος λώρος που τρέφει τη ζωή του αληθινού ανθρώπου είναι η γνώση του θανάτου:Εννόησον την εσχάτην ώραν.
Σε σύγκριση με την ευκρασία των ελλήνων και με την πολλαπλότητα της οπτικής τους η ιδέα του Μάρκου Αυρήλιου για το θάνατο είναι ρωμαϊκή. Κάποτε τη συνοδεύει από απόσταση μια υπόκρουση ωμότητας που εγγίζει σχεδόν τον κυνισμό.— Κανένας δεν είναι καλότυχος τόσο, γράφει στο δέκατο βιβλίο των ημερών του, ώστε να μην έχει και κάποιους που σαν πεθάνει θα χαρεθούν. Έτσι θα πουν και για μένα, πως γλυτώσαμε από τούτο το σχολαστικό: Αναπνεύσομέν ποτε από τούτου του παιδαγωγού!Το νιώθαμε που ένιωθε πάντα, πίσω από την κατανόηση και την ευγένεια που χάριζε σε μας και στα πράγματα, μια κρυφή καταφρόνια για όλα.
Οι γραμμές αυτές αναδίνουν μια μουσική σκληρότητα, που στιγμές στιγμές γίνεται ανεβάσταγα σκληρή. Σκληρό είναι και το επιμύθιο που έχουν να δώσουν: το απαρηγόρητο του θανάτου, αυτό μόνο μπορεί να δώσει παρηγοριά στο θάνατο.Από την κρούση μας και την εμπειρία με τον κόσμο, με τα πράγματα, και με τους ανθρώπους, αντιδονεί αυτή η σκληρότητα, που σαν γυρίζει πάλι σε μας γίνεται ένα μετρημένο αίσθημα καταλλαγής. Στη γλώσσα του Μάρκου Αυρήλιου το αίσθημα τούτο έλαβε ένα σχήμα πολύ ανθρώπινο. Επειδή ξεκινά από την τίμια και την καθαρή γνώση, του λείπει η κιβδηλεία και η ψευτιά που έχουν οι ανάλογες προτάσεις για τον άνθρωπο. Και κύρια οι προτάσεις των θρησκειών.Φίλησον το άνθρώπινον γένος!
Είναι η διαταγή που ο καίσαρ Μάρκος Αντωνίνος Αυρήλιος απευθύνει προς τον άνθρωπο της οικουμένης. Και αυτός είναι ο τελευταίος άρτιος λόγος του κλασικού κόσμου.
Η πτώση της Ρώμης
Η Ρώμη έπεσε χωρίς να πέσει. Εάλω η aetrna Urbs χωρίς να αλωθεί. Διαλύθηκε μες στο νερό η δύναμη, που πλάκωνε με τη σκιά της τους λαούς της οικουμένης, όπως βαριά ασπίδα πλακώνει λευκό αδύναμο ποντικάκι.
Ποιος σήκωσε βλέμμα και ατένισε ετούτο το γίγαντα που επέβαλλε το ρυθμό του στον κόσμο, και που λογάριαζε όλους τους αντίπαλους και τους εχθρούς όσο λογαριάζει ο βοριάς το φυσερό του γύφτου;
Η pax romana για αιώνες είχε περάσει να σημαίνει στους λαούς και στα έθνη ό,τι σημαίνουν οι γύροι των άστρων που δεν φτάνει τίποτα να ταράξει την τάξη τους.Και όμως η Ρώμη έπεσε. Στο όνομα της αφανίστηκε η πολιτική εξουσία που κανένας δεν μπορούσε να ονειρευτεί ότι θα 'φτανε να δημιουργήσει ο άνθρωπος. Ποιος της εστάθηκε και ποιος την ενίκησε;
Η απόκριση είναι τόσο απλή που θα μας κάνει άστομους. Τη Ρώμη την εσύντριψε το μεγάλο Τίποτε. Η περίπτωση της ορθώνει στα μάτια μας την οντολογική δύναμη του Μηδενός. Το Μηδέν είναι ο αόρατος πορθητής και ο κριτής των όντων, που ο άνθρωπος φέρνεται από τη φύση του να μην τον προσέχει και να τον υποτιμά σταθερά. Παρόλο που η αριθμητική μας μαθαίνει πως κάθε μέγεθος που θα πολλαπλασιασθεί με το μηδέν μηδενίζεται Πιστεύω πως είναι σωστό να ξαναπεί κανείς μαζί με το Νίτσε πως τη Ρώμη την εγκρέμισαν τέσσερες εβραίοι. Εκείνοι οι τέσσερες που στο όνομα τους περνούν μέχρι σήμερα και κυρώνουνται όλες οι ηθικές αξίες του ανθρώπου στα πλάτη και στα μήκη του μισού τουλάχιστο πλανήτη μας.Τούτοι οι τέσσερες, που μας πάνε στον ώμο, είναι ένας έμορφος νέος ονειροπόλος και ποιητικός. Ένας αλιέας αγαθός τραχύς και ψαρογένης που έχτισε την πέτρα του στη Ρώμη. Κι ένας ψαθολόγος με γνώσεις επάνω στην ψυχολογία των μαζών με βλέμμα διαπεραστικό με οργανωτική ικανότητα και μια πραότητα πολύ απειλητική. Και είναι τέταρτη η Μαρία, η αναλφάβητη χωρική που όσο έζησε έμεινε κόρη. Ο Μιχαήλ Άγγελος στην Πιετά την παράστησε νεότερη στην ηλικία από το γιο της.
- Η φθορά του χρόνου δεν άγγιξε την ηλικία της, γιατί δεν εμφιλοχώρησε η ελάχιστη λάγνα επιθυμία στη διάνοια και τη σάρκα της.Έτσι εξήγησε ο μονήρης καλλιτέχνης το παράδοξο στο γλυπτό του.Αυτοί οι τέσσερες άοπλοι νικήσανε σαράντα κατάφρακτες λεγεώνες. Και το πιο δεινό έφτασαν να στρέφουν οπίσω τις ροές των ποταμών.Η μέθοδος που δουλέψανε ήταν ένα στρατήγημα που ο Νίτσε το ονόμασε πνευματική εκδίκηση:

Die geistige Rache
Η μέθοδος αυτή έγινε πράξη σαν μεταξίωση όλων των αξιών:
die Umwertung aller Werte.
Προτού προχωρήσω να αναλύσω αυτό το σουπερστρατήγημα, επισημαίνω τη μυστική οικονομία της ιστορίας που, πέρα από τη βούληση και τη νοητική χωρητικότητα του ανθρώπου, επεμβαίνει στην κατάλληλη στιγμή και δίνει πόρο στην απορία.

Θάνατος ο μέγας ευεργέτης
- Συλλογιστήκατε ποτέ, έγραφε κάποτε ο Σεφέρης, ότι ο θάνατος είναι ο μεγάλος δίκαιος και ο μεγάλος ευεργέτης του ανθρώπου; Τι θα γινόταν ο κόσμος, αν τόσοι και τόσοι αδίστακτοι τυχοδιώκτες ορκοπάτες αιμοβόροι και λυκάνθρωποι μέναν αθάνατοι; Ο θάνατος είναι ο αγαθοδαίμονας Ηρακλής που καθαρίζει τακτικά την κόπρο του Αυγεία. Είναι το λυτήριο των κακών και η πρόνοια του κόσμου.Σε μια ανάλογη προοπτική οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι το στρατήγημα των χριστιανών που θανάτωσε τη Ρώμη έδωκε μια ώθηση στην ιστορία και μια διέξοδο στην απόγνωση της ακινησίας και του στερεοποιημένου χρόνου.
Εκεί που η Ρώμη φαινόταν να έχει επιβληθεί στην πολιτική βούληση των λαών με την ίδια μονιμότητα που κατέχει η παρουσία του αλατιού στη θάλασσα, ξαφνικά η θάλασσα έγινε έρημος.
Το αναποδογύρισμα του συστήματος
Οι χριστιανοί στη ζωή και στα δώρα της αντίταξαν το θάνατο και τη θυσία. Στον κόσμο των αισθήσεων και των χειροπιαστών πραγμάτων αντιπρότειναν το χάος της φαντασίας και τους υποθετικούς λόγους.
Στην υγεία επρόβαλλαν την αδυναμία και την αρρώστεια. Στα δρώμενα των Ευαγγελίων πρωταγωνιστές είναι οι χωλοί και οι τυφλοί, οι σεληνιακοί και οι παράλυτοι, οι μουγγοί οι λεπροί, οι δαιμονόβλαβοι και οι πεθαμένοι.
Τυφλοί αναβλέπουσι καί χωλοί περιπατούσι, λεπροί καθαρίζονται, κωφοί ακούουσι, νεκροί εγείρονται, πτωχοί ευαγγελίζονται,λέει ο Λουκάς.
Στον πλούτο αντίταξαν τη φτώχεια. Την αδερφή και τη νύμφη του άγιου Φραγκίσκου. Η καμήλα της ερήμου δεν περνάει την τρύπα της βελόνας, είπανε.Στην τιμή και τη δόξα απάντησαν με την ασημότητα και την ταπεινοφροσύνη. Οι έσχατοι θα γίνουνε πρώτοι, είπανε. Και οι λιβρέες των υπηρετών πορφύρες και στέμματα. Χαίρε ο βασιλεύς των Ιουδαίων.
Στην περηφάνεια και στο φιλότιμο προβάλλανε τον εξευτελισμό και το ντρόπιασμα. Μακάριοι έστε όταν ονειδίσωσιν υμάς, είπανε.
Στη χάρη του στόματος και στη νοστιμιά της τροφής απάντησαν με τη νηστεία και τις σαρακοστές.
Στη μέριμνα και στην πρόνοια του φρόνιμου, στην ευθύνη της πολιτείας για το αύριο που απαιτεί, στη σοφή δηλαδή προμήθεια του Προμηθέα, αποκρίθηκαν με τις φωνές των πουλιών και τα σινιάλα των δέντρων. Για ιδέστε τα πετεινό του ουρανού, είπανε. Ούτε σπέρνουν ούτε θερίζουν. Και νύχτα μέρα κελαηδούν.
Στην εμορφιά των αισθημάτων και στην ηδονή της ζωής απάντησαν με την τύψη της σάρκας, και τη σπίλωση της σωματικής έκφρασης. Κατασυκοφάντησαν το άνθος της νεότητας. Εγέννησαν από την παρθενία και την αγνότητα τη νεύρωση. Και τα τρυφερά αισθήματα των σωμάτων τα πέταξαν βορά στα συμπόσια των διαβόλων και στον ανεμορούφουλα του δεύτερου κύκλου της Κόλασης.
Στη δύναμη αποκρίθηκαν με την παραίτηση. Το «ευχαριστώ» των αδύνατων το κάμανε θήκη στο σπαθί του ραπίσματος των δυνατών. Ωσάν σε κολαφίσουν στο μάγουλο, είπανε, να τους φιλήσεις το χέρι. Μακάριοι οι πραείς.
Στη χαρά και στη λάμψη του κόσμου, στο μεθύσι της άνοιξης και την ηρωική λευκότη του χιονιού απάντησαν με την κατήφεια και τα μαύρα της χηρείας. Μακάριοι οι πενθούντες, είπανε.
Στην αρετή και την καταλύτρα δύναμη της γνώσης απάντησαν με την αμάθεια και τα σκοτάδια. Εκήρυξαν γενική απεργία του νου δια παντός. Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι, είπανε. Και φέρανε το Μεσαίωνα που για πολλούς ξαναγύρισε τον κόσμο στο σπηλαιάνθρωπο της Τανζανίας και της Ιάβας. Και το χειρότερο ήρθε η Ιερή Εξέταση και στήθηκε φράγμα πύρας και ύψωμα σκότους απέναντι στην ανθρωπιά και το φως των Τζορντάνο Μπρούνο και των Γαλιλαίων.
Τέλος την πείνα και τη δίψα τη βαφτίσανε λαχτάρα μιας δικαιοσύνης άφαντης, και χορτασμό των πεινασμένων με ομίχλη και όνειρο. Μακάριοι οι πεινώντες και διψώντες την δικαιοσύνην, είπανε.
Δακάνια δηλαδή και στρατηγήματα. Γιατί πείνα και δίψα πρώτα σημαίνει στομάχι και στόμα. Και ύστερα όλα τα άλλα. Κανείς δεν είδε να ρητορεύουν στην Αγορά και να δικάζουν στο Πραιτώριο άνθρωποι με κεφάλια κομμένα.

Μαρτυρία εποχής
Σύμφωνα με μια μαρτυρία της εποχής ο ανθύπατος της επαρχίας Ασίας Άριος Αντωνίνος έμεινε σύξυλος, σαν είδε με πόσο πείσμα οι διωκόμενοι χριστιανοί σπεύδανε εθελοντικά στο θάνατο νια την ιδέα τους.
- Φύγετε από μπροστά μου, άθλια όντα, εκραύγαζε αφρίζοντας. Αν θέλετε σώνει και καλά να πεθάνετε, έχετε γκρεμούς, έχετε σκοινιά!
Βέβαια το θεμέλιο όλου ετούτου του λυσσόδηκτου ενθουσιασμού ήταν το άγριο μίσος των χριστιανών απέναντι στους ρωμαίους, και ο πόθος για εκδίκηση. Πάθη που η κόλαση δεν έφτανε να χωρέσει την ένταση τους.
- Κοιτάτε μας καλά όλους έναν έναν στο πρόσωπο, για να μας αναγνωρίσετε τη μέρα της έσχατης Κρίσης, έλεγε ένας μάρτυρας από την Καρθαγένη στους εθνικούς σε μια σκηνή σφαγής των χριστιανών.
Το επεισόδιο καταδηλώνει έκτυπα ότι κανένας απόστολος του μίσους μέσα στο ανθρώπινο γένος δεν θα μπορούσε να δείξει μεγαλύτερο μίσος για τον άνθρωπο. Οι μεταγενέστερες εποχές και μέχρι σήμερα μιλούν για ένα μίσος που το λένε μίσος θεολογικό.
Odium theologicumΆλλωστε δεν είναι να λησμονούμε ότι τη φριχτότερη κόλαση σε